بادگیر ایرانی در گردباد سرقت عربی

به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، در لغت نامه دهخدا،‌ بادگیر دریچه و روزنی است که برای باد در خانه سازند. بادگیر مخرجی بلند چون تنوره بر بالای بنا و عمارتی به سبک خاص است که باد از آن پیوسته به زیر می آید و در تهویه و خنک کردن هوا نقش عمده ای دارد.

در فرهنگ لغت فارسی به عربی نیز بادگیر یعنی "القمع و جهازالتهویت" و در فرهنگ لغت عربی القمع یعنی : قیف، دودکش، بادگیر و جهازالتهویت به معنای دستگاه تهویه، هواکش، بادزن و بادگیر آمده است .

بادگیرها ، برج هایی هستند که از دوره های نخستین هجری قمری در اقلیم گرم و خشک و گرم و مرطوب ایران برای تهویه بر بام خانه ها ساخته شد.

بادگیر را همچنین بر بالای آب انبارها و دهانه معدن ها برای تهویه مطبوع می ساختند.

هوای خنک بادگیر، که نوع ابتدایی تهویه مطبوع به شمار می رود، به اتاق های طبقه همکف یا زیر زمین ها فرستاده می شود.

بادگیر نماد معماری ایرانی و یک روش ابداعی ایرانی برای ایجاد فضای خنک در داخل منازل گرم کویری است . این بادگیرها سالیان درازی است که دمای منازل را قابل تحمل کرده است .


یکی از ایرانیان مقیم دبی، در نامه‌ای اینترنتی به رسانه ها از ترفند جدید همسایه عرب‌ حاشیه نشین خلیج فارس برای تحریف تاریخ خبر داد.

محمد انصاری ایرانی تبار‌  در نامه‌اش آورده است: مدتی است که در دبی، تفکری ترویج می شود که بادگیر یا برجیل (Barjeel) بخشی از میراث و تاریخ عربی است.

شهرداری دبی نیز با همکاری برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد از سال 1996 هر سال جایزه‌ای را با نام «جایزه بین‌المللی دبی برای بهترین برنامه‌هایی که سطح زندگی مردم را افزایش می‌دهند» اختصاص می‌دهد ، تندیس این جایزه ، بادگیر ایرانی است که به عنوان نمادی از معماری شهر دبی داده می‌شود.

فاطمه دانش، پژوهشگر میراث فرهنگی و گردشگری درباره پیشینه تاریخی بادگیر های عربی می گوید:‌ البستکیة(bastakeyah) نام محله ای تاریخی در شهر دبی و یکی از نقاط دیدنی این کشور است.

بنای این محله توسط ایرانیان مهاجر از شهرستان بستک در هرمزگان که در آن زمان یکی از ولایات ایالت فارس بود ، از سال1890 به بعد ساخته شد ، بستکی ها هم اکنون بومی امارات محسوب می‌شوند ولی مردم امارات آنها را عجم خطاب می‌کنند.

خانم دانش می افزاید: محله قدیمی بستکیه در مجاور موزه دبی در منطقه بردبی و در خیابان فهیدی قرار دارد ، وسعت این محله در حدود 60 هزار متر مربع و داراى 52 خانه مسکونى قدیمى مى باشد.

وی معتقد است سبک معماری خانه ها ایرانی است، کوچه های باریک و بادگیرهای مرتفع بر بام خانه ها که آن را «اَلبَراجـِیل» می نامند که تلفظ عربی آن واژه بادگیر است، جلوه ای از معماری تاریخی یزد است.

به گفته خانم دانش، بادگیر از جمله شاخص معماری بستکی ها است که به وفور مورد استفاده قرار گرفته و موجب رونق صنعت گردشگری در این منطقه شده است به طوری که منطقه بستکی ها در دبی یک موزه باز برای بازدید گردشگران شناخته شده است.

وی ادامه می دهد : شهر بستک هم اکنون یکی شهرهای آباد استان هرمزگان است و برخی از ساکنان اولیه محله البستکیه دبی که از بستک مهاجرت کرده اند، بنیانگذار این محله محسوب می شوند .


دکتر سید محمد حسین آیت اللهی استاد معماری دانشگاه یزد معتقد است : خاستگاه اولیه بادگیر مناطق مرکزی و نواحی جنوبی ایران بویژه شهر یزد است . شهر تاریخی یزد به شهر بادگیر ها معروف است و به تحقیق، نسبت به سایر شهر های مرکزی ایران دارای بیشترین تعداد بادگیر است.

استاد معماری دانشگاه یزد با بیان اینکه مرتفع ترین بادگیر جهان یعنی بادگیر باغ دولت آباد با ارتفاع حدود 34 متر در یزد است می افزاید :‌ ارتفاع دهانه فوقانی این بادگیر11 متر است و این بادگیر هشت طرفه ، باد را از هر سمتی که بوزد به درون ساختمان هدایت می کند.

به گفته وی ، کاربرد وسیع واژه بادگیر در اشعار شاعران فارسی زبان و سفرنامه های جهانگردان خارجی که به ایران سفر کرده اند نیز، دلیلی روشن بر بومی بودن هنر و معماری بادگیر است.

همچنین انواع گوناگون بادگیر در ایران ، بنا بر وضع اقلیمی و جهت وزش باد در اشکال مختلف نشان از سابقه تاریخی و طولانی این عنصر در معماری ایرانی دارد.

سامان کارگر  معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان یزد می گوید :‌ معماران ایرانی در طراحی خانه ها به عامل استفاده از سطح سایه بیشتر در فصل گرما و عایق بندی بدنه و سقف در برابر نفوذ گرما و نیز ایجاد جریان هوا در داخل بنا توجه فراوان داشته اند ، چنانکه در ناحیه خشک و گرم جنوب ، در شهرهایی چون دزفول و شوشتر، از وسیله خنک کننده بسیار مؤثری بهره جسته اند که آن را شوادان می نامند.

کارگر می افزاید:‌ در بسیاری از نواحی دیگر ایران ، بادگیر رایج ترین وسیله ای است که برای تهویه به کار می رود ، معماران ایرانی برای جابجا کردن هوا در داخل فضاهای بسته و کاستن دما، به بادهای گوناگونی که در فلات ایران می وزد و استفاده از نیروی مؤثر آن ، توجه کرده و برای بهره جستن از آن بادگیر را ابداع کردند .

وی ادامه می دهد : جهت وزش باد و ارتفاع آن از سطح زمین ، زمان و دوره وزش و عوامل دیگر در پدید آوردن گونه های مختلف بادگیر نقش اساسی داشته است .

معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان یزد ، ‌استفاده از بادگیر را به طور عمده در ناحیه مرکزی و جنوبی ایران و ساحل خلیج فارس و ناحیه خراسان ، بویژه در شهرهایی چون یزد ، کاشان ، بم ، ابرقو ، جهرم و طبس برشمرد.

به گفته آقای کارگر ، اولین سند تاریخی درباره بادگیر های ایرانی ، به هزاره چهارم قبل از میلاد بر می گردد.

نمونه ساده ای از بادگیر در ایران توسط یکی از گروه های باستان شناسی ژاپن در خانه ای در شیب های جنوبی سلسله جبال البرز در شمال شرقی ایران پیدا شده است.به گونه ای که احمد کاتب نویسنده کتاب تاریخ جدید یزد در قرن هشتم هجری قمری ، به ساخت و ساز وسیع عمارت و باغ در یزد با بادگیرهای رفیع و چهار دهنه همزمان با حکومت آل مظفر اشاره کرده است.

آقای کارگر می افزاید: قرن هشتم و نهم را باید دوران رونق ساخت بادگیرها نامید و قدیمی ترین بناهای موجود دارای بادگیر متعلق به قرن هشتم هجری مدرسه غیاثیه خرگرد در خراسان و مجموعه تاریخی مهرپادین در یزد شامل ؛ مسجد ، حسینیه ، آب انبار و حمام است که ثبت تاریخی شده اند .


در سفرنامه های جهانگردان نیز به بادگیر ایرانی اشاره شده است بطوریکه ناصرخسرو در سفرنامه خود در قرن پنجم هجری قمری به آب انبارهای نایین اشاره کرده و نوشته است : این ابنیه برای ذخیره آب باران ایجاد شده و گنبدها و بادگیرهایش از دور پیدا و مشخص است.

دهخدا نیز در لغت نامه خود کلماتی نظیر بادرس، باغر، بادغد، بادغرد،بادخوان، بادخن، بادغن، بادغس، بادهنج، بادهلخ، بادآهنگ را معادل کلمه بادگیر آورده است .

با توجه به کاربرد واژه فارسی برای بادگیر ، تاریخ و نحوه ساخت آن ، تردیدی نیست که معماری این سازه از ایران به آن سوی آب های خلیج فارس رسیده است.

آنچه که در مورد بادگیر حائز اهمیت می باشد این است که این سازه که در زمره بدیع ترین ارکان معماری سنتی ایران محسوب می شود ، متأسفانه کم کم به موزه تاریخ سپرده می شود.

دوام بادگیر به خاطر تکنیک ساخت ، استحکام بادگیر به شیوه ساخت مناسب و نگهداری از آن مربوط می شود ، بی شک نگهداری و مرمت بادگیر ، زمانی متوقف می شود که ساختمان دیگر مفید نباشد و کارایی نداشته باشد.

مرمت ، احیا و بهره برداری مناسب از ساختمان های تاریخی دارای بادگیر و بکارگیری این سازه و هنر بومی در ساختمان هایی با کاربری فرهنگی و تاریخی از جمله فرهنگ سراها ، کتابخانه ها ، موزه ها و مهمان سراهای جهانگردی ، استفاده از تندیس بادگیر در میادین شهرهای مرکزی و جنوبی و جشنوراره های فرهنگی و تاریخی ، شیوه های مناسبی برای حفظ و انتقال این سازه تاریخی معماری ایرانی به آیندگان است .