«رمان بلند پیامبر (ص)» یک روایت مستند تاریخی است

نشست نقد و بررسی کتاب «رمان بلند پیامبر (ص)» با همکاری انتشارات آستان قدس رضوی (به‌نشر) و با حضور آمنه پازکی؛ نویسنده و پژوهشگر و محمود مطهری‌نیا؛ نویسنده و مدرس دانشگاه در سرای کتاب خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.

«رمان بلند پیامبر (ص)»؛ تاریخ توصیفی زندگی پیامبر (ص)

محمود مطهری‌نیا در ابتدای این نشست داستان را همزاد انسان معرفی و عنوان کرد: کتاب‌های آسمانی به‌ویژه قرآن نگاه ویژه‌ای به داستان دارند. قرآن در زمینه نحوه بیان، داستان حضرت یوسف (ع) را «احسن القَصص» به معنی بهترین داستان‌گو معرفی می‌کند. در طول تاریخ پرداخت داستان به شکل‌های مختلف صورت گرفته و در روزگار کنونی شکل‌های جدیدی از داستان‌نویسی در دنیا پدید آمده است. در ایران، اصلی‌ترین رمان‌ها در قالب‌های جدید به‌ویژه در موضوعات دینی همچون زندگی پیامبر (ص)، بعد از انقلاب تولید شدند. در سال‌های اخیر چندین انتشارات در زمینه تولید اثر با موضوع پیامبر (ص) اهتمام جدی داشته‌اند که مجموعه تلاش‌ها، ادبیات داستانی درباره پیامبر (ص) را قابل‌توجه کرده است. در کنار کتاب‌هایی که با ایرادات فراوان به چاپ می‌رسند، کتاب‌های خوبی نیز منتشر می‌شوند.

وی با اشاره به اینکه پیام‌های تاریخ لابه‌لای داستان و رمان بیشتر و بهتر لمس می‌شوند، ادامه داد: داستان اندک اندک در فضای کشور لمس می‌شود و هرچه جلو می‌رویم، کار‌ها غنی‌تر می‌شوند. باید آثار به‌ویژه در زمینه فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی را به‌گونه‌ای تولید کنیم که دنیا مشتاق خواندن آن‌ها شود.

این مدرس دانشگاه با اشاره به کتاب «رمان بلند پیامبر (ص)» گفت: این کتاب اساسا تاریخ است و به‌کار بردن عبارت «رمان بلند» برای آن درست نیست. یکی از پایه‌های اساسی رمان تاریخی این است که می‌توان جا‌های خالی تاریخ را با تخیل پر کرد که ازجمله نمونه‌های موفق ایرانی آن می‌توان به کتاب‌های «عروس قریش» نوشته مریم بصیری با محوریت زندگی حضرت آمنه (س)، «وقتی دلی» نوشته محمدحسن شهسواری و «داستان بریده بریده» اثر علیرضا نظری‌خرم اشاره کرد.

مطهری‌نیا در نقد کتاب «رمان بلند پیامبر (ص)» افزود: اولین ویژگی یک داستان مخصوصا رمان، خط تعلیق است، ولی در این اثر خط تعلیق دیده نمی‌شود. تعدد و تنوع تعلیق نیز می‌تواند جذابیت اثر را بیشتر کند و در این‌صورت مخاطب، کتاب را حتی با صفحات زیاد با اشتیاق دنبال می‌کند، اما در این اثر عنصر تعلیق برای ترغیب مخاطب وجود ندارد. در برخی موارد حتی اسم داستان را هم روی این کتاب نمی‌توان گذاشت و کاملا تاریخی است. این کار بیشتر یک روایت مستند تاریخی است. به‌نظر من این کتاب رمان نیست، بلکه تاریخ توصیفی زندگی پیامبر (ص) است. بعید می‌دانم حتی نویسنده از ابتدا قصدش نوشتن رمان بوده باشد.

نویسنده کتاب «مستشرقان و پیامبر اعظم صلی‌الله علیه و آله» بیان کرد: نویسنده این کتاب نه خود متخصص تاریخ بوده و نه با متخصصان این حوزه ارتباطی داشته است؛ مثلا در موضوع سن حضرت زهرا (س) هنگام شهادت، بین شیعه و اهل سنت اختلاف‌نظر وجود دارد و در این کتاب روایت ضعیف اهل سنت آمده است. یا درباره نقش و جایگاه امیرالمومنین (ع) در زندگی پیامبر (ص) جای کار و بسط بیشتری وجود دارد؛ اگر حضرت علی (ع) را از زندگی پیامبر (ص) بگیریم یا آن‌را کمرنگ نشان دهیم، گویی روح را از اسلام گرفته‌ایم. در نگارش داستان زندگی پیامبر (ص) باید مستند و کامل به زندگی امیرالمومنین (ع) پرداخته شود. 

این مدرس دانشگاه درباره طراحی جلد کتاب نیز توضیح داد: به‌نظرم طرح روی جلد برای شخصیتی همچون حضرت موسی (ع) مناسب‌تر است تا حضرت محمد (ص). این تصویرسازی از لحاظ نمادشناسی، بیشتر تداعی‌کننده حضرت موسی (ع) است و چندان تناسبی با تصویر ذهنی مخاطب از رسول اکرم (ص) ندارد.

وی با اشاره به زاویه دید و برخی ایرادات محتوایی کتاب «رمان بلند پیامبر (ص)» افزود: اگر با تسامح این اثر را داستان درنظر بگیریم زاویه دید آن، دانای کل است که به‌عنوان یک شاهد داستان را روایت می‌کند. اگر نویسنده از حالت یک روایت ساده، معمولی و کلیشه‌ای بیرون می‌آمد، همین زاویه دید هم می‌توانست مفید و جذاب باشد. برخی از مباحث به‌صورت خام در کتاب آورده شده که باید توضیحات بیشتری درباره آن‌ها ارائه می‌شد تا برخی ابهامات و شبهات ذهنی مخاطب پاسخ داده شود. امروز با مخاطبانی آگاه و پرسشگر روبه‌رو هستیم و لذا برخی از بخش‌های کتاب نیاز به تبیین و توضیح دارد. 

مطهری‌نیا در پایان سخنان خود به نقطه قوت این کتاب اشاره کرد و گفت: «رمان بلند پیامبر (ص)» یک روایت مستندِ منسجمِ پیوسته و خواندنی است و اگر عنوان رمان از روی آن برداشته شود، اثر خوبی است که البته نیاز به اصلاحات دارد. اگر این کتاب بازنگری و بازنویسی شود، خواندنی‌تر خواهد شد. 

بیان ساده و شیوا؛ نقطه قوت «رمان بلند پیامبر (ص)»

آمنه پازکی نیز در این نشست با انتقاد نسبت به زدن برچسب «رمان» روی بسیاری از آثار بیان کرد: یک اتفاق نامبارک در ادبیات ایران، برداشت نامناسب از داستان و رمان است؛ نمی‌توان هر نوشته‌ای را رمان دانست. رمان می‌تواند شخصیت‌های متعدد، پی‌رنگ‌های مختلف و نقاط اوج زیادی داشته باشد و همچنین دارای تعلیق، عنصر خیال و بسیاری خصیصه‌های داستانی دیگر است. 

وی با اشاره به کتاب «رمان بلند پیامبر (ص)» ادامه داد: در این کتاب شاخصه‌ها و چهارچوب‌های رمان رعایت نشده است و جذابیت‌های لازم را برای مخاطب ندارد. پرداخت کلیشه‌ای به شخصیت‌ها، یکی از ضعف‌های این اثر است. در نوشتن از معصومان (ع) محدودیت‌هایی وجود دارد، ولی این موضوع نباید جلوی خلاقیت نویسنده را بگیرد. نویسنده می‌توانست با استفاده از تکنیک‌های مختلف ازجمله راوی شاهد (شاهد خیالی) به داستان زندگی پیامبر (ص) از دریچه‌ای دیگر بنگرد. در این کتاب، عنصر تخیل نقشی بسیار کمرنگ دارد. البته تخیل در بحث معصومان (ع) باید به‌گونه‌ای مورد استفاده قرار گیرد که به ساحت مقدس آن‌ها توهینی صورت نگیرد. به این معنی که می‌توان با یکسری تکنیک‌ها، داستان را از زاویه دیگری دید و به متن جذابیت بخشید. در این اثر، خط تعلیق داستانی نیز دیده نمی‌شود. البته در صفحات ابتدایی به صورت محدود عنصر تعلیق وجود دارد که این روند حفظ نشده است. 

نویسنده کتاب‌های «کریستوفر» و «ادموند» درباره طرح جلد کتاب نیز توضیح داد: استفاده از طلاکوب، رنگ آبی تیره برای زمینه، شلوغی، نقاشی و فونت نامناسب از ایرادات طرح جلد کتاب حاضر است. همچنین رو و پشت جلد با یکدیگر همخوانی ندارند و انگار با دو اثر کاملا متفاوت روبه‌رو هستیم. این طرح جلد نه مناسب مخاطب نوجوان و نه حتی مخاطب بزرگسال است. 

آمنه پازکی در پایان گفت: اگر اسم رمان را روی این کتاب نگذاریم، برای مخاطب هم توقعی ایجاد نمی‌شود. اما وقتی عنوان رمان به این کتاب اطلاق شده، سطح توقع مخاطب بالا می‌رود و با خواندن آن ناامید می‌شود. البته حوصله نویسنده در جمع‌آوری این حجم از مطالب از منابع مختلف، قابل تقدیر است. نویسنده مطالب را ساده و شیوا بیان کرده و نقطه کور خاصی در متن نمی‌بینیم و این از نقاط قوت کتاب است. اگر نقدی هم صورت می‌گیرد به این دلیل است که انتظار از کتابی که می‌تواند به‌عنوان یک اثر مرجع در زمینه تاریخ اسلام مطرح باشد، بیشتر است.