نگاهی به خانه خدا از صدراسلام تا امروز
یک پژوهشگر درباره معماری مساجد گفت: از نظر رسول خدا (ص) شکل گیری جامعه اسلامی حول مسجد مهم‌تر از نماد بودن مساجد در حوزه دین اسلام است.
سیدامیر منصوری رئیس پژوهشگده نظر در برنامه رواق تماشا رادیو گفتگو مسجد را عنصری مبین و معرفِ جامعه اسلامی خواند و افزود: جامعه مسلمانان فقط جسم نیستند بلکه شامل روح، اجتماع، ارتباطات انسانی و دایره‌ای از معانی و اعتقادات هستند؛ یعنی آن چه جامعه اسلامی را شکل می‌دهد، صرفا جسم مسلمانان نیست بلکه فکر و درک و جهان بینی و روابط اجتماعی و اقتصادی و تشکیل خانواده و موازین اخلاقی را در کنار مجموعه‌ای از آئین ها، معانی، مفاهیم را شامل می‌شود که هویتی به نام جامعه اسلامی را می‌سازند.
به تناسب این مسئله برای فضای عبادی مسلمانان باید شئون مختلفی را قائل شویم و مسجد به عنوان فضای عبادی مسلمانان متناسب با تنوع و پیچیدگی اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و آئینی و اخلاقی جامعه دارای ابعاد مختلفی می‌باشد.
وی ویژگی‌های شکلی و نمادین مسجد را نشان از جامعه اسلامی دانست و افزود: مسجد به واسطه فعالیت و فضایی که می‌سازد، باید زمینه ساز جامعه اسلامی نیز باشد و اگر بنا بر سنت حضرت رسول (ص) دست به تحلیل بزنیم، می‌بینیم اولین مسجدی که توسط ایشان ساخته شد، وجه نمادین آن کمتر بود و دیگر وجوه پر رنگ‌تر می‌نمود و آن چه در طول تاریخ این وجه نمادین را بیشتر کرد، خواست سازندگانی بود که کمی از سنت حضرت رسول (ص) فاصله گرفتند و تحت تاثیر آئین و ادیان دیگر قرار داشتند.
در این بین مسجد در زمان حضرت رسول (ص) بیش از هر چیز خانه اجتماع مسلمانان بود که مسلمین در آن قرار می‌گرفتند تا بتوانند جامعه خود را برپا دارند و مهم‌ترین کاری که در مسجد انجام می‌شود نیز برگزاری نماز جماعت اسم و همین اسم، حاکی از آن است که پدیده‌ای به نام جمع شدن و تشکیل اجتماع دادن، از یک ماهیت معنایی و قدسی در اندیشه اسلام برخوردار است و پیامبر (ص) مسجد را ساختند تا هسته این اجتماع در داخل مساجد شکل گیرد.
استاد دانشگاه تهران ادامه داد: تشکیل مهم‌ترین وجه جامعه اسلامی به لحاظ فضایی در مسجد رخ می‌دهد و به لحاظ آئینی از طریق عبادت دسته جمعی شکل می‌گیرد؛ از این رو چنان چه درصدد خوانش امروزی از مسجد باشیم، باید به یاد داشته باشیم که مسجد را آن چنان که پیامبر (ص) پدید آورد، ببینیم نه آن طور که در قرون مختلف تحت تاثیر تحولات محیطی و منطقه‌ای و بعضا خودخواهی و تجمل طلبی برای خودنمایی در ساخت مساجد رخ داده است و این موارد را نباید مبنا و معیاری برای معماری مسجد در نظر گرفت.
منصوری افزود: مسجد آن طور که پیامبر (ص) تعریف کرد، باید شناخت و امام هم پیامی درباره ساخت مصلای تهران دارد و سوال شده بود که در ساخت مصلی می‌خواهیم زمین‌های اطراف را ضمیمه کنیم و امام در پاسخ اشاره داشت که در ساخت مصلی یادتان باشد سادگی مساجد صدر اسلام و بی پیرایگی مد نظر قرار گیرد و الگو باشد.
یعنی سادگی مسجد در مقابل تفکری که سلاطین به مسجد بار کردند، در نظر امام ارجح بود و ترجیح رسول الله (ص) نیز فعالیت و وظیفه اصلی یعنی ساخت جامعه اسلامی می‌باشد نه این که صرفا نمادی برای جامعه اسلامی در نظر گرفته شود.
وی با بیان این مطلب تاکید کرد: آن چه به مسجد اصالت می‌دهد، مردمی و عامی بودن است تا همه گروه‌های اجتماعی از حضور در مساجد احساس آرامش و راحتی نمایند و لذا باید بی پیرایه و با پایین‌ترین طبقات اجتماعی مطابق باشد.
