اعلام پایان «اینستکس»؛ اقدامی اقتصادی یا سیاسی!

روز گذشته مقامات اروپایی از پایان مکانیزم «اینستکس» خبر دادند و گفتند که دیگر حاضر نیستند تا از طریق این سازوکار اقدام به تجارت و انتقال پول با ایران کنند. کشور‌های اروپایی روز پنجشنبه در بیانیه‌ای اعلام کردند: «اروپا سیستمی را که پیش از این در سال ۲۰۱۹ برای تسهیل در تجارت با ایران در برابر تحریم‌های آمریکا راه‌اندازی شد، تعطیل کرده است». طبق گزارش آسوشیتدپرس، وزرای خارجه فرانسه و آلمان در بیانیه‌ای اعلام کردند که ۱۰ سهامدار اینستکس، شامل بلژیک، آلمان، فنلاند، دانمارک، فرانسه، هلند، نروژ، اسپانیا، سوئد و انگلیس اکنون به این جمع‌بندی رسیدند که با توجه به خودداری ایران برای کار با این سامانه، دلیلی برای ادامه فعالیت آن وجود ندارد.

اما سامانه اینستکس چه مکانیزمی بود و شرح فعالیت دقیق آن چه بود؟ مکانیزم اینستکس در ژانویه سال ۲۰۱۹ میلادی و حدود دو سال پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای رونمایی شد. اینستکس یا همان ابزار حمایت از مبادلات تجاری، یک ابزار ویژه مالی است که از سوی کشور‌های فرانسه، آلمان و انگلیس برای تسهیل تجارت غیر دلاری با ایران، ایجاد شد. مقر اینستکس در پاریس و ریاست آن در بدو تاسیس، بر عهده «فیشرِ آلمانی» از مدیران پیشین «کومرتس» بانک بود. اگرچه کشور‌های اروپایی مدعی بودند که از طریق این سامانه می‌توان به مقابله با تحریم‌های آمریکا رفت و انتقال پول به/از ایران را در سایه تحریم‌های آمریکایی تسهیل کرد، اما در عمل این ماشین مالی تنها به بستری برای ارائه نان و دارو به ازای نفت تبدیل شد. رویه‌ای که پیش از این هم در خلال سال‌های پس از انعقاد برجام از سوی مقامات غربی الگوی پرتکراری بوده است، یعنی ارائه پیشنهادات فراوان با ظرفیت‌های بالا در گفتار و عدم ارائه حتی نیمی از وعده‌ها در عمل. سازوکاری که قرار بود به نمادی برای تجارت آزاد ایران و اروپا تبدیل شود، به طرحی تقلیلگرایانه و شاید هم توهین‌آمیز یعنی پول در برابر غذا و دارو تبدیل شد؛ و مشخص بود که تن دادن به آن مغایر عزت و منافع ملی کشورمان است.

عدم کارکرد صحیح اینستکس از نقطه نظر کشورمان معطوف به یک نگاه سیاسی نیست و حتی دیپلمات‌های ارشد کشورمان در دولت گذشته هم بر آن تاکید داشتند. همان طراحان برجام در نشست‌های مختلف تاکید کردند که سازوکار اینستکس کارآیی لازم را ندارد. مثلا مجید تخت‌روانچی سفیر وقت کشورمان در سازمان ملل در هفته پایانی آذرماه سال ۱۳۹۹ با اشاره به وعده کشور‌های اروپایی برای تضمین ادامه روابط اقتصادی پیش بینی شده در برجام با ایران و ایجاد سامانه اینستکس، تلویحا بر عدم برآورده شدن انتظارات از این مکانیزم اشاره و تاکید می‌کند که این سامانه پس از دو سال باید کارایی خود را به اثبات برساند. اروپا بغیر از یک تراکنش مالی، اقدامی دیگری در چارچوب اینستکس انجام نداد. معامله ۵۰۰ هزار یورویی اقلام دارویی به ایران که در سایه ژست سیاسی دولت‌های اروپایی در میانه بحران همه‌گیری کرونا انجام شد.

هرچند که در طول این سال‌ها، اروپایی‌ها مدعی بودند که اقدام به اتخاذ سیاست مستقلی نسبت به آمریکایی‌ها در خصوص ایران کرده‌اند و حتی در برابر فشار‌های واشنگتن مقاومت کرده‌اند، اما مقامات کشورمان بار‌ها تاکید داشتند که اروپا اراده لازم برای پیشبرد اینستکس را از خود نشان نداده و اینکه نتوانسته در برابر فشار‌های آمریکا از خود مقاومت نشان دهد. البته از در هم تنیدگی اقتصاد آمریکا و اروپا و تهدید‌های گاه‌وبیگاه واشنگتن علیه شرکت‌های اروپایی نبایدغافل شد. آمریکا حتی برای ایجاد اختلال در این سیستم، نهاد متناظر اینستکس در ایران را تحریم کرد.

از کمیت و کیفیت اینستکس که بگذریم، آشکار است که بیانیه‌ای اروپا نه از جایگاه یک نقطه نظر فنی بلکه در بستری کاملا سیاسی شکل گرفته است. وگرنه اعلام رسمی انحلال نهادی که از همان روز اول هم به درستی کار نمی‌کرد چه معنای دیگری می‌تواند داشته باشد! آخرین اقدام فنی و سیاسی تروئیکای اروپایی علیه ایران، دسیسه‌ای بود که در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پا گرفت، اما هرگز به سرانجام نرسید. تیر ضدایرانی غرب با پرونده‌سازی حول کشف مواد باغنای ۸۴ درصد در سایت هسته‌ای فردو در سایه توسعه همکاری ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به سنگ خورد؛ و حالا شاید بتوان عصبانیت پایتخت‌های اروپایی از ناکامی در تصویب قطعنامه ضدایرانی شورای حکام را لابلای سطر‌های بیانیه انحلال اینستکس جستجو کرد!