آیین‌های ماه رمضان در گیلان، از پیشاشو تا افطاردهی
ماه رمضان در گیلان از گذشته تاکنون آداب و رسوم متنوعی داشته؛ از خانه تکانی و پیشاشو گرفته تا مراسم آشتی کنان و افطاری دادن که هنوز پابرجا است.
مردم گیلان همواره در پایبندی به سنت‌ها و احیای آداب و رسوم پیشتاز بوده‌اند و در طول ایام سال با فرا رسیدن هر مناسبتی از سال، حال و هوای استان متناسب با آن ایام رنگ و بوی خاصی به خود می‌گیرد.
امسال هم که جشن رمضان و نوروز به هم رسیده اند، بسیاری از آداب و رسوم این ۲ آیین چهره شهرها و روستا‌های گیلان را دگرگون کرده است، مردم از مدت‌ها قبل‌تر به جنب و جوش و تکاپو افتادند و خود را برای ماه مبارک رمضان و آغاز سال نو آماده کردند.
گیلانیان هر ساله در واپسین روز‌های ماه شعبان با تمیز کردن و غبارروبی مساجد، منازل و طهارت دل، خرید و تهیه مایحتاج روزه داری و روزه گرفتن یک یا دو روز آخر به پیشواز ماه مبارک رمضان می‌روند که به این استقبال در گیلکی «پیشاشو» گفته می‌شود.
به گفته پژوهشگران و روایت سالخوردگان گیلانی؛ نظافت و خانه تکانی، خرید لوازم چایخوری و سفید کردن ظروف مسی، تهیه و یاور دادن برای پاک کردن مایحتاج رمضان، مراسم آشتی کنان، تشخیص و اعلام وقت سحر با بانگ خروس و دیدن ستارگان، افطاردهی و فرستادن سحری و افطاری، دوختن کیسه برکت، پیراهن سلامت و روسری بخت گشا و مراسم ویژه عید فطر از جمله آیین‌هایی ماه مبارک رمضان در سرزمین گیل و دیلم بوده است.
محمد بشرا، محقق گیلانی که چندین کتاب با موضوع آیین‌ها و فرهنگ مردم این استان نوشته است، در گفت‌وگویی به این موارد اشاره کرد: خانه تکانی پیش از ماه مبارک رمضان، رسمی است که هنوز در برخی مناطق، از رفت و روب خانه گرفته تا اماکن عمومی از جمله کوچه و مسجد اجرا می‌شود، رسمی که در گذشته در خانه‌های کاهگلی گیلان، با اندوده کردن کف اتاق‌ها و دیوار‌ها به دوغاب گِل رُس و پوسته برنج و با مشارکت اعضای خانواده انجام می‌شد.
او افزود: در گذشته که ظروف مسی بیشتر در گیلان کاربرد داشت مردم این استان به ویژه در رشت، تا پیش از فرا رسیدن ماه رمضان، این ظروف را به بازار برده، سفید کرده و تلاش می‌کردند دست کم، یک دست ظروف چایخوری از جمله استکان، نعلبکی، قوری و سینی کوچک بخرند و معتقد بودند همه چیز باید در ماه مهمانی خدا تازه باشد.
این کارشناس فرهنگ فولکلور گیلان تصریح کرد: از آنجا که در گذشته در این ماه، کسب و کار تقریبا متوقف می‌شد و مردم بیشتر به عبادت می‌پرداختند، مردان خانه قبل از آغاز رمضان، مایحتاج این ماه شامل برنج، نخود، لوبیا، عدس، ماش و لپه را می‌خریدند و زنان هر محله در یک دورهمی به یکدیگر در پاک کردن این مواد کمک می‌کردند.
بشرا همچنین به مراسم آشتی کنان که هنوز در ماسال و تالش برگزار می‌شود، اشاره کرد و گفت: ریش سفیدها، تعدادی از اهالی محل و ۲ نفر را که از یکدیگر کدورتی داشتند، بدون اطلاع یکدیگر به خانه خود دعوت می‌کردند و در یک مراسم ساده، آنان را آشتی می‌دادند.
او با بیان اینکه گیلانی‌ها در گذشته با شنیدن نخستین بانگ خروس، برای خوردن سحری، برمی خاستند و همسایگان را هم بیدار می‌کردند، افزود: زمانی که خروس‌ها دسته جمعی آواز می‌خواندند به این معنی بود که وقت اذان است و باید از غذا خوردن دست کشید.
به گفته این محقق گیلانی، برخی از کوه نشینان گیلان هم با نگاه کردن به آسمان و موقعیت ستاره ها، زمان بیداری سحر را تشخیص می‌دادند.
بشرا در تشریح آیین افطاری و سحری دهی هم تصریح کرد: در مناطق مختلف گیلان هر خانواده با توجه به توانایی مالی اش علاوه بر پذیرایی از روزه داران در خانه اش، به این باور داشت که برکت و روزی خانوده اش زیاد می‌شود، گزیده‌ای از آنچه را که بر سفره افطار داشت در سینی بزرگی گذاشته و برای عبادت کنندگان در مساجد می‌فرستاد، رسمی که هنوز در مناطقی چون رضوانشهر و پاشاکی لاهیجان وجود دارد.
او همچنین به سنت دیرینه فرستادن افطاری به خانه تازه عروسان گیلانی هم اشاره کرد و گفت: در گذشته پسر‌هایی که نامزد کرده بودند، باید افطاری نامزدشان را به خانه پدر عروس می‌فرستاندند، خانواده عروس هم بخشی از این افطاری را برای آشنایان می‌فرستاد و آنان هم به خانواده عروس چشم روشنی می‌دادند.
به گفته این پژوهشگر فرهنگ گیلان، زنان روزه دار گیلانی در آخرین جمعه ماه مبارک رمضان، هنگام رفتن به مسجد و اقامه نماز ظهر به همراه خود پارچه، نخ و سوزن می‌بردند و در میانه ۲ نماز ظهر و عصر، یک یا چند کیسه برکت و پیراهن سلامت می‌دوختند و باور داشتند؛ هر شخصی داخل این کیسه‌ها پول بریزد خداوند به او مال و دارایی زیاد می‌بخشد و پیراهن سلامت هم به نیت شفای بیمار به آن فرد پوشانده می‌شد.
رسم جالب و پسندیده دیگر ماه مبارک رمضان که در گیلان رواج داشت، تشویق نوجوانان خانواده بود که برای نخستین بار روزه می‌گرفتند؛ در این اقدام بزرگتر‌ها به خصوص پدربزرگ و مادربزرگ با اصطلاح طنز «روزه خریدن» به نوجوان دختر یا پسر جایزه می‌دادند.
یکی دیگر از آداب ماه مبارک رمضان در روستا‌های گیلان که هنوز هم پابرجاست، دعوت یک روحانی از سوی هیئت امنای مساجد روستا‌ها از شهر‌های بزرگ است، با مشارکت اهالی از قبل برای روحانی خانه‌ای در روستا یا شهر اجاره می‌کنند و اجاره خانه و غذای او را هیئت امنا تهیه می‌کند، بین ۲ نماز ظهر و عصر یک نفر از زنان و مردان از تمام نمازگزاران پولی به عنوان «مال امام» برای ساخت و تعمیرات مساجد و تأمین مخارج روحانی جمع می‌کنند.
غذا‌های رنگارنگ گیلانی‌ها در ماه مبارک رمضان
جنب و جوش و گردش مردم گیلان در شب‌های ماه رمضان بیش از روز‌های آن است. مهمانی ها، افطاری دادن‌ها و دورهمی‌ها با دعوت از آشنایان و فامیل در این ماه رایج است. رشته خشکار، فرنی، حلوا، مسقطی، زولبیا و بامیه، شامی رشتی و انواع آش از غذا‌ها و شیرینی‌های ویژه ماه مبارک رمضان بر سر سفره‌های افطاری است.
در برخی از مناطق گیلان اهالی از یکدیگر در مسجد برای افطار پذیرایی می‌کنند، عده‌ای هم پس از صرف افطاری به مسجد می‌روند و به سخنان واعظ یا امام جماعت گوش می‌دهند.
در روز میلاد امام حسن (ع) در پانزدهم ماه رمضان کسانی که نذری دارند، آش و رشته خشکار بین مردم پخش می‌کنند. همچنین آش نذری حضرت فاطمه زهرا (س) کوکو، خرما، شیر، فرنی و آبگوشت نیز از غذا‌های افطاری گیلانی‌ها به شمار می‌رود.
رشته خشکار؛ شیرینی مخصوص روزه داران گیلانی
«رشته خشکار» یکی از شیرینی‌های محلی گیلانی‌ها و زینت بخش سفره‌های افطار آن‌ها در ماه مهمانی خدا است.
مواد تشکیل دهنده این شیرینی ساده اما خوشمزه، ترکیب آب و آرد برنج (رشته) و مواد میانی شامل گردو، شکر، هل و دارچین (خشکار) است.
در تهیه این شیرینی سنتی، خمیر غلیظ تهیه شده به وسیله قیف سوراخ دار، به شکل رشته‌های مشبک و توری مانند در می‌آیند و بر روی یک سینی مسی پخته و با مواد میانی پر و پیچیده می‌شود. این شیرینی‌ها پیش از مصرف در روغن سرخ می‌شوند.
در یک پژوهش آمده است؛ شیرینی محلی «رشته خشکار» قدمتی ۳۰۰ ساله دارد و برای نخستین بار در گسگر محله طاهرگوراب شهرستان صومعه سرا پخته شد.
این شیرینی گیلانی در طول سال به تناوب در استان پخت و عرضه می‌شود، اما در ماه مبارک رمضان پای ثابت سفره‌های افطاری است. به گفته یک متخصص تغذیه؛ آرد برنج موجود در این شیرینی منبع خوبی برای تأمین انرژی است.
هر فرد در روز باید ۲۸ گرم مواد مغذی و خشکبار استفاده کند که گردوی موجود در شیرینی سنتی «رشته خشکار» منبع خوبی برای ورود این گروه از مواد غذایی به بدن مصرف کننده است.
حفظ میراث گذشتگان، شاخصه مهم گیلانیان
پایبندی به رسوم و سنن پیشینیان در مسائل مذهبی و اجتماعی شاخصه مهم مردم گیلان محسوب می‌شود و این امر نشانه‌ای از تمدن و فرهنگ غنی گیلانیان است که از این حیث همواره سرآمد هستند، به گونه‌ای که اغلب آداب و رسوم غنی خود را از گذشتگان حفظ کردند و میراث گذشتگان را به نسل‌های آینده منتقل می‌کنند.
جشنواره فرهنگی خوراک از افطار تا سحر ویژه گرامیداشت ماه مبارک رمضان سال گذشته با هدف شناسایی و معرفی شیرینی‌های سنتی استان گیلان به گردشگران، ایجاد فضای معنوی، معرفی آداب و رسوم و فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی، اشاعه فرهنگ تولید و مصرف غذا‌های محلی با ۲۰ غرفه خوراک با محوریت افطاری، ۶۰ غرفه صنایع دستی و یک غرفه افطاری رایگان برای ۵۵۰ نفر در پیاده راه فرهنگی شهدای ذهاب (شهرداری) رشت برگزار و با استقبال رو به رو شد.
جشنواره «پیشاشو» در رشت
امسال نیز ۲۷ سازمان و نهاد استان گیلان به همین منظور و برای استقبال از بهار رمضان و بهار طبیعت ویژه برنامه‌های خود را در قالب جشنواره‌ای با عنوان «پیشاشو» به نمایش گذاشتند.
«پیشاشو» در زبان گیلکی به معنای استقبال است. بانوان گیلانی در این جشنواره انواع غذا‌های محلی گیلان ویژه نوروز و ماه مبارک رمضان را طبخ و عرضه کردند.
برپایی چادر‌های نجات و تیم واکنش سریع هلال احمر در ورودی شهرها، برپایی چادر‌های دوستدار کودک، پخت غذا‌های محلی و شیرینی‌های مختص گیلان مانند رشته خشکار و کاکا از دیگر برنامه‌های این جشنواره بود.
