هیأت در طول تاریخ سیاسی نشد بلکه سیاسی تأسیس شد

دومین پیش نشست تخصصی همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی، تحت عنوان «هیأت و سیاست در بستر تاریخ» با حضور حجت‌الاسلام سیدمحمدصادق کاظمی عضو هیأت علمی دانشکده معارف اسلامی و علوم سیاسی دانشگاه امام صادق علیه‌السلام در دانشگاه امام صادق علیه‌السلام برگزار شد.

تاریخچه شکل‌گیری هیأت را نباید به دوره آل‌بویه دانست
حجت الاسلام کاظمی در ابتدای این نشست با اشاره به معنای مورد نظر از بحث تاریخی پیرامون پدیده هیأت، بیان داشت: به عنوان مقدمه اول باید گفت سعی ما بر این است که کارکرد‌های سیاسی هیأت در بستر تاریخ را مورد بررسی قرار داده و به مطالعه رابطه هیأت با سیاست بپردازیم. قاعدتاً اگر بخواهیم به هیأت به مثابه یک پدیده دینی که در بستر اجتماع شکل گرفته است نگاه کنیم، بایستی ریشه‌های آن را در منابع روایی و نقلی خود جستجو کنیم. 

وی ادامه داد: این غلط است که هیأت را صرفاً یک امر برساخته اجتماعی تلقی کنیم و بگوییم تنها برخی تحولات اجتماعی در طول تاریخ، موجب شکل‌گیری این پدیده شده است. این نگاه ناقص است و به زاویه دید عموم مستشرقین نزدیک می‌شود که برای مثال، نهایتاً شکل‌گیری هیأت‌ها را به دوره آل‌بویه می‌رسانند! بنابراین در صورتی که به منظور ریشه‌یابی تاریخی هیأت، به سراغ منابع نقلی و مبانی دینی خود نرویم، فهم ما به نوعی تحت تأثیر اندیشه‌های وارداتی قرار خواهد گرفت. 

سنت پخش نذری از کجا آمده است؟
این عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق علیه السلام افزود: برای مثال، سنت پخش نذری را که در حاشیه سنت عزاداری مطرح است، مورد توجه قرار دهید. با ریشه‌یابی این سنت در منابع روایی و گزارش‌های تاریخی، در می‌یابیم که در میان عرب مرسوم بوده است که اگر کسی عزادار می‌شد، تا مدتی در منزل خود غذا طبخ نمی‌کرد. اسلام نیز بر این سنت صحه گذاشته و آن را مورد تاکید قرار داد؛ لذا در روایات مشاهده می‌شود که پس از شهادت جعفر طیار، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به حضرت زهرا سلام الله علی‌ها دستور دادند تا سه روز غذا پخته و برای اسماء همسر جعفر، غذا ببرند، چرا که اسماء عزادار است. فقها نیز بر سر این مسئله، بحث کرده‌اند. در واقع، طبخ غذا در منزل عزاداری، به نحوی اهانت به متوفی قلمداد می‌شد. همچنین، در جریان حمله به خانه حضرت زهرا سلام الله علی‌ها و آتش زدن در خانه آن حضرت، در نقل‌ها داریم که راوی می‌گوید من تعجب کردم که چرا دود از سمت خانه‌های بنی‌هاشم بلند شده است و مگر آنان عزادار پیغمبر صلی الله علیه و آله نیستند؟ 

اهل بیت در مجلس روضه و عزل نکات سیاسی خود را بیان می‌کردند
عضو هیأت علمی دانشکده معارف اسلامی و علوم سیاسی پس از بیان این دو مقدمه، ابراز داشت: بهترین محفل و بستری که می‌شد این مطالب مهم را در آن انتقال داد، محفل عزا و روضه بود؛ چرا که مثلاً گفته می‌شد دل جعفر بن محمد علیه السلام برای جدّ شهیدش سوخته و به همین خاطر، مجلسی بر پا کرده و گریه می‌کند. در واقع، آن جایی که موضوعی مستقیماً رنگ و بوی حکومتی به خود نمی‌گرفت، اهل بیت علیهم السلام راحت‌تر می‌توانستند به اقدامات سیاسی بپردازند. علاوه بر برگزاری هیأت و مجلس عزاداری، خمس هم یکی از مواردی بود که قابلیت مناسبی برای فعالیت‌های سیاسی داشت و در عین حال چندان مانند زکات، زیر ذره بین دستگاه خلافت نبود و نمی‌توانست دستاویز محکمی برای خلفای جور باشد. البته باید توجه کرد که آنقدر جوّ فشار و اختناق شدید بود که گاهی خلافت حتی به این موارد هم، حساس شده و سخت‌گیری می‌کرد. 

کاظمی اظهار کرد: دشمنان اهل بیت علیهم السلام پس از آن که اسرای کربلا را به شام بردند، ابتدا جشن گرفته و به شادی پرداختند، اما بعد از روشنگری‌های امام سجاد علیه‌السلام و حضرت زینب سلام الله علیها، ورق به گونه‌ای برگشت که یزید ناچار شد سه روز عزای عمومی اعلام کند و خاندان امام حسین علیه السلام را نیز با احترام بازگرداند. اهل بیت علیهم السلام در این جریان به نحوی عمل کردند که دستگاه خلافت طی چند سال به این نتیجه رسید که عجب غلطی کرده است؛ در نتیجه تلاش گسترده‌ای را شروع کرد تا این ننگ را پاک کند.

هیأت همواره بستری برای فعالیت‌های مهم انقلابی بوده است
وی افزود: هیأت در طول تاریخ سیاسی نشد، بلکه از ابتدا توسط ائمه اطهار علیهم السلام سیاسی تأسیس شد و در واقع، آن حضرات دشوارترین و حساس‌ترین مسائل سیاسی را در روضه بیان می‌فرمودند. به تعبیر امروزی، یک آمیختگی بین هنر و رسانه بود که اولاً به دل می‌نشست و ثانیاً، چندان توسط دشمنان اهل بیت علیهم السلام قابل رهگیری سیاسی نبود. اما چنانچه بخواهیم نسبت هیأت و سیاست را در تاریخ معاصر بررسی نماییم، باید بگوییم هیأت همواره بستری برای فعالیت‌های مهم انقلابی محسوب شده است؛ لذا در طول تاریخ، هرگاه شیعه حکومت را به دست گرفته است، روضه قوت گرفته و هرگاه غیرشیعه حکومت یافته است، روضه یکی از محل‌های جدی دعوا بوده است!

کاظمی اضافه کرد: در محرم گذشته شیعیان آذربایجان برای برپایی روضه، درگیر بودند؛ هنوز در عربستان، بر سر برگزاری مجالس عزاداری اهل بیت علیهم السلام، درگیری وجود دارد. در تاریخ ایران نیز پهلوی اول مستقیماً با عزاداری اهل بیت علیهم‌السلام درافتاد و به کلی سعی داشت ممانعت کند که موفق نشد؛ لذا در دوره پهلوی دوم، مسیر دیگری در پیش گرفته شد و با وضع دستورالعمل‌هایی، سعی داشتند مجالس عزای امام حسین علیه السلام را محدود سازند و دقیقاً تعیین کنند که در این مجالس، چه گفته شود و چه گفته نشود!