کاروانسرای صائین؛ دروازه‌ای برای سفر به اعماق تاریخ

کاروانسرا از قدیم محلی دنج برای استراحت مسافران در بین راه به حساب می‌آمده است که کاروانیان با حرکت به صورت دسته جمعی و قافله‌ای در بیابان‌ها به این مامن‌گاه‌ها برای استراحت پناه می‌آوردند تا از خطر راهزن‌ها در امان باشند.

تمامی کاروانسراها دارای یک ورودی هستند و اتاق‌های آن‌ها در گرداگرد حیاط دور هم ساخته شده است که پررونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها را می‌توان دوره صفویه دانست که ساخت آن‌ها از دوران باستان در ایران رایج بوده به طوری که طراحی و معماری آن‌ها در طول قرن‌ها تغییر چندانی به خود ندیده است.

اردبیل نیز با توجه به موقعیتی که در گذشته داشته و با توجه به اینکه در حاشیه راه ابریشم قرار گرفته گذرگاه کاروان‌های تجاری و نظامی متعددی بوده که زمینه احداث کاروانسراها را فراهم کرده است با اینکه امروزه بسیاری از این کاروانسراها از بین رفته است و تنها تعداد محدودی از آن‌ها با به نمایش درآوردن تاریخ ابهت خاصی به سرزمین تاریخی اردبیل بخشیده است.

تماشای معماری تاریخی دوران صفویه

هنوز هم می‌توان به تماشای معماری تعدادی از آن‌ها در اردبیل نشست، یکی از کاروانسرایی که دروازه‌ای برای سفر به اعماق تاریخ نیز می‌توان به شمار آورد «کاروانسرای صائین» یا همان کاروانسرای «شاه عباسی نیر» است که در کیلومتر ۱۰ جاده قدیم نیر به سراب و در گردنه‌ای برف‌گیر و سردسیر به نام صائین قرار دارد.

قدمت این کاروانسرا به زمان صفوی بر می‌گردد که به دستور شاه عباس اول و با معماری مناسب این منطقه، یعنی یکی از برف‌گیرترین گردنه‌های ایران، احداث شده است، به طوری که این کاروانسرا برخلاف معماری معمول دوره صفویه با سنگ ساخته شده است که ساخته شدن این کاروانسرا در گردنه‌ای مرتفع و برف گیر نشان دهنده‌ی اهمیت زیاد این مسیر در آن دوران بوده است.

این کاروانسرا هم مانند بقیه کاروانسراها دارای یک در ورودی و تعدادی اتاق بوده که از سنگ ساروج به خاطر فراوانی سنگ در اطراف کاروانسرا و مشکل تأمین منابع و همچنین مسیر طولانی و پایداری و مستحکم بودن سنگ‌های این منطقه ساخته شده است.

کاروانسرا کاملاً بسته و سرپوشیده ساخته شده که سرپوشیدگی این کاروانسرا به این دلیل است که این منطقه بسیار سرد بوده و برف و باران زیادی هم می‌آمده، به خاطر همین هم طوری طراحی شده تا در برابر وزش بادهای سهمگین، تگرگ‌های بهاری و پاییزی و همینطور برف و سرما مقاوم باشد.

«کاروانسرای صائین» ستون‌های سنگی بزرگی دارد که به شکل غیر موازی ساخته شده‌اند تا نقش بادشکن را ایفا کنند و تنها دو پنجره در این بنا وجود دارد که آنها نیز به قدری کوچک هستند که در زمان برف و بوران با کمترین تجهیزات می‌توان همه این منافذ را پوشش داد و از نفوذ سرما به داخل کاروانسرا جلوگیری کرد.

در داخل بنا پله‌هایی هست که منتهی به بام کاروانسرا می‌شوند، بامی مربعی شکل که در بخش مرکزی آن گنبدی سنگی قرار گرفته است و روزنه‌های بسیار کوچکی نیز در سقف دیده می‌شود که به نظر می‌رسد برای تهویه هوا و ورود نور ایجاد شده‌اند.

کاروانسراها گواه تاریخ تجارت پر رونق منطقه در طول اعصار

چارپایان کاروانیان هم در جایی در مرکز کاروانسرا برده می‌شدند، قسمتی که در مقایسه با فضاهای مجاور، ورودی‌های نسبتاً بزرگ‌تری دارد.

با اینکه تعداد زیادی از کاروانسراها در اردبیل باقی نمانده است اما همین تعداد کم گواه از تاریخ تجارت پر رونق این منطقه در طول اعصار گذشته دارد.

این کاروانسرا در چهارمین روز از فروردین ماه ۱۳۶۲ به شماره ثبت ۱۶۵۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود که در مراحل مختلفی بازسازی و مرمت این بنا توسط اداره کل میراث‌فرهنگی استان اردبیل انجام شده است.

بنا به گفته حسن محمدی ادیب، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل در سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ بیش از ۵۵۰ میلیون تومان برای مرمت و احیای کاروانسرای شاه عباسی نیر هزینه شده و مرمت سازه‌ای این بنا به صورت کامل به پایان رسیده است و بنای این کاروانسرا اکنون آماده بهره‌برداری است و با تعیین کاربری مناسب برای این بنا و با توجه به ثبت جهانی آن می‌توانیم میزبان علاقمندان به مواریث تاریخی باشیم.

کاروانسرای «صائین» یکی از معدود کاروانسراهای استان اردبیل است که هم اکنون نیز با زیبایی بی‌نظیری که دارد چشم هزاران گردشگر را به خود خیره کرده است.