بهار دیپلماسی در خاورمیانه

کشور‌های خاورمیانه و شمال آفریقا طی هفته‌های اخیر شاهد تحولات سیاسی و دیپلماتیکی بوده‌اند که طی ۳ تا ۴دهه گذشته بی‌سابقه بوده است. در تازه‌ترین مورد «فیصل مقداد» وزیر خارجه سوریه، برای نخستین‌بار در ۱۲سال گذشته روز شنبه برای دیدار با همتای مصری خود وارد قاهره شد؛ سفری که به‌گفته یک مقام امنیتی مصری هدفش تسریع روند بازگشت سوریه به اتحادیه عرب از طریق میانجیگری مصر میان دمشق و ریاض است. البته موج از سرگیری و عادی‌سازی روابط به مصر، سوریه و عربستان‌سعودی محدود نمی‌شود. ایران، ترکیه، قطر، بحرین و امارات متحده عربی نیز جزو کشور‌هایی هستند که در هفته‌های گذشته تلاش کرده‌اند تا اختلافات خود را با کشور‌های همسایه و منطقه کنار گذاشته و روی خط دیپلماسی حرکت کنند؛ آن هم در شرایطی که تا همین چند سال پیش تصور نزدیکی این بازیگران منطقه‌ای به یکدیگر تقریبا غیرممکن بود.

 تحلیلی العربی‌الجدید در پاسخ به چرایی تحولات اخیر می‌نویسد: روند تنش‌زدایی و عادی‌سازی روابط در خاورمیانه و شمال آفریقا از سال۲۰۲۰ آغاز شد؛ زمانی که کشور‌های منطقه به چند دلیل تصمیم گرفتند تا در تعاملات با یکدیگر دیپلماسی را جایگزین تقابل کنند. نخست، تأثیر اقتصادی همه‌گیری کووید-۱۹ در منطقه بسیار منفی بود. پس از همه‌گیری کرونا، دولت‌ها به‌دنبال راهی بودند تا هزینه‌های سیاست خارجی خود را کاهش دهند. در این شرایط پایان دادن به رویارویی‌ها و جنگ‌های نیابتی و همزمان ایجاد پیوند‌های اقتصادی سودآورتر راحت‌ترین راه برای کاستن از هزینه‌های سیاست خارجی به‌شمار می‌رفت.

دلیل دوم، تغییر نقش آمریکا در خاورمیانه و شمال آفریقا بوده است. در طول ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، رویکرد کاخ سفید در منطقه باعث تشویق رفتار ناسازگارانه برخی از کشور‌ها از جمله امارات و عربستان با دیگران شد. محاصره قطر در اواسط سال۲۰۱۷ نمونه‌ای از این موارد بود؛ رویکردی که با روی کار آمدن دولت جدید در آمریکا و تشدید اختلافات میان واشنگتن و متحدان عربی‌اش به‌ویژه عربستان‌سعودی عمیقا دستخوش تغییر شد.

سوم اینکه، به‌نظر می‌رسد کشور‌های خاورمیانه و شمال آفریقا ازجمله ترکیه، عربستان، مصر و امارات دریافته‌اند که منافع ملی آنان می‌تواند در تضاد با آنچه کارشناسان «سیاست خارجی متخاصم» می‌خوانند، باشد. به‌عنوان مثال در مورد آنکارا، حمایت آشکار و تمام‌عیار ترکیه از گروه اخوان‌المسلمین مثلا در مصر از بسیاری جهات برای این کشور هزینه داشت؛ به‌ویژه در زمینه روابط این کشور با اعضای ثروتمند شورای همکاری خلیج‌فارس که سیاست خارجی ترکیه را تهدیدآمیز تلقی می‌کردند یا مثلا در مورد ایران، لابی برخی کشور‌های عربی با دولت ترامپ برای تشدید فشار حداکثری بر کشورمان هیچ دستاورد قابل اعتنایی در پی نداشت. رایان بول، تحلیلگر روابط بین‌الملل منطقه خاورمیانه به العربی‌الجدید می‌گوید: «از آنجایی که هیچ‌یک از قدرت‌های منطقه‌ای، مسیر رو به جلویی در تشدید تخاصم‌های منطقه‌ای ندارند، اغلب آنان راه تنش‌زدایی را در پیش گرفته‌اند و به این ترتیب منطقه به‌سوی الگوی کاهش تنش حرکت می‌کند.»

ترکیه و قطر؛ امارات و عربستان

آرایش سیاست خارجی امروز منطقه به‌طور قابل توجهی متفاوت از ۳سال گذشته به‌نظر می‌رسد. ترکیه و قطر به‌عنوان دولت‌های حامی گروه اخوان‌المسلمین و برخی دیگر گروه‌های اسلامگرا، از سال۲۰۲۱ تلاش کرده‌اند که روابط خود را با عربستان‌سعودی و امارات متحده عربی (به‌عنوان ۲کشور مخالف اخوان‌المسلمین) ترمیم کنند. ترکیه که امروز با بحران جدی اقتصادی و مشکلات مالی و انسانی ناشی از زلزله مرگبار اخیر روبه‌روست، به‌دنبال بهره‌مندی از بهبود روابط با ابوظبی و ریاض است؛ به‌ویژه اینکه امارات و عربستان هر دو، پس از زلزله به دولت رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، کمک کردند تا بحران پیش آمده را مدیریت کند. علاوه‌بر این، گسترش پیوند‌های اقتصادی ترکیه و کشور‌های خلیج‌فارس می‌تواند به سرمایه‌گذاری بیشتر آن‌ها در اقتصاد ترکیه منجر شود. قطر نیز نشان داده که با وجود تجربه محاصره از سوی کشور‌های عربی، قصد دارد تا سیاست خارجی مصالحه‌گرایانه‌ای را در پیش بگیرد. العربی‌الجدید نوشته: مقام‌های دوحه بر این باورند که روابط مثبت با همسایگان در بلندمدت منافع آنان را تضمین خواهد کرد. رابرت موگیلنیکی، محقق ارشد تحولات منطقه‌ای، به العربی‌الجدید می‌گوید: «سفر سال گذشته عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر به قطر تغییر بزرگی در سیاست خارجی دوحه به‌شمار می‌رفت، چراکه دوحه سعی دارد تا به‌عنوان یکی از تامین‌کنندگان بزرگ گاز طبیعی جهان نشان دهد که برای میزبانی سرمایه‌های خارجی از ثبات و امنیت لازم برخوردار است.»

ایران؛ امارات، عربستان، بحرین

ابوظبی و ریاض نه‌تن‌ها با قطر که با ایران نیز به‌ترتیب از سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۱ در مسیر تنش‌زدایی گام برداشته و تعاملات خود را با تهران گسترش داده‌اند. بازگشتن سفیر امارات به تهران در سال گذشته میلادی و توافق دیپلماتیک اخیر عربستان و ایران که اوایل ماه گذشته اعلام شد، تحولات مهمی بودند و به اعتقاد اغلب کارشناسان پیامد‌های مهمی برای منطقه به‌دنبال خواهد داشت.
روابط پرفراز و نشیب ایران و بحرین نیز در ماه‌های گذشته دستخوش تغییرات جدی شده است. حدود ۲هفته پیش بود که مقام‌های بحرینی از آغاز گفتگو‌های دوطرف برای ازسرگیری روابط خبر دادند. عبدالنبی سلمان، معاون اول رئیس پارلمان بحرین، نیز اخیرا با اشاره به ازسرگیری قریب‌الوقوع پرواز‌ها میان ایران و بحرین گفته است که منامه با ازسرگیری روابط با ایران مشکلی ندارد و این موضوع میان ۲کشور مدت زیادی طول نخواهد کشید. این مقام بحرینی با اشاره به دیدارش با هیأت پارلمانی ایرانی تأکید کرده که دیدار مذکور فقط به نفع بحرین نبوده بلکه در وهله نخست به نفع خلیج‌فارس است.

سوریه و کشور‌های عربی

همزمان در ماه‌های گذشته بسیاری از کشور‌های عربی که پیش از این و پس از آغاز بحران داخلی سوریه در سال۲۰۱۱ خواستار برکناری بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، بودند و روابط خود را با دمشق قطع کرده بودند اکنون در مقام آشتی با دمشق برآمده‌اند و خواستار بازگشت سوریه به اتحادیه عرب هستند. در تازه‌ترین اقدام، ریاض اعلام کرده که قصد دارد تا پس از ماه مبارک رمضان روابط رسمی دیپلماتیک خود با سوریه را از سر بگیرد که نقطه‌عطفی در بازگشت دولت اسد به حوزه دیپلماتیک منطقه عرب به‌شمار خواهد رفت. همچنین گفته شده که اسد قرار است اواخر سال‌جاری به ریاض سفر کند که پس از بازدید‌های اخیرش از عمان و امارات از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

العربی‌الجدید می‌نویسد: «مشخص است که عوامل پشت پرده تنش‌های ایدئولوژیک منطقه‌ای همچنان به قوت خود باقی است. مثلا اختلافات ایدئولوژیک ترکیه با مصر و عربستان سعودی چیزی نیست که به‌راحتی از میان برود؛ با این حال به‌نظر می‌رسد که کشور‌های منطقه‌ای به این نتیجه رسیده‌اند که به جای تشدید اصطکاک آنچه منافع ملی آنان را تامین می‌کند یافتن راه‌هایی برای تنش‌زدایی، مدیریت و کنترل این تنش‌ها است.»

منبع: ایسنا