قطعیت وجود ترک در سازه گنبد مسجد امام (ره) اصفهان

متن یادداشت علیرضا ایزدی به این شرح است: بی‌تردید با نگاهی گذرا به پیشینه تاریخ معاصر مرمت آثار تاریخی اصفهان درمی‌یابیم که آخرین عملیات مرمت گنبد عظیم و تاریخی مسجد امام (ره) (جامع عباسی) اصفهان که در نوع خود در جهان بی‌نظیر است از سال ۱۳۸۹ و پس از درج گزارش‌های متعددی مبنی بر وجود اعوجاج در ترک‌های (بخش‌های) یک تا سه در ضلع جنوب غرب این گنبد آغاز شد، بنابراین از آن تاریخ تاکنون مرمت این گنبد تاریخی، فرازوفرود‌های بسیاری را از سر گذرانیده، به‌گونه‌ای که در تابستان امسال، انتشار تصاویری در فضای مجازی و سپس رسانه‌ها مبنی بر وجود اعوجاج در بخش‌های فوقانی ترک شانزدهم گنبد باعث شد تا با تدبیر وزیر محترم میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، همچنین پیگیری‌های مؤکد قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی کشور، شورای چهار نفره با حضور پیشکسوتان حوزه مرمت کالبد و تزئینات بنا‌های تاریخی ایران تشکیل و بنا شد تا این شورا ضمن بررسی آنچه در طی ۱۱ سال گذشته در خصوص مرمت این گنبد تاریخی بروز کرده، راه‌کار‌های مناسب را برای رفع معضلات این مجموعه تاریخی توسط اعضای این شورا ارائه کند.

اعضای محترم شورا که شامل مهرداد حجازی، دکتر اسکندر مختاری، مهندس سید مرتضی فرشته‌نژاد و این‌جانب است در طی سه نوبت با حضور در مجموعه جهانی میدان امام (ره) (نقش‌جهان) ضمن برگزاری جلسات متعدد از مجموعه گنبد به‌ویژه کالبد فضای داخلی (دو پوش) این گنبد عظیم بازدید و مستندنگاری اولیه از تمام بخش‌های گنبد و حتی سازه اصلی گنبدخانه و سایر بخش‌های مسجد در این مرحله به عمل آمد.
در این بازدیدها، اعضای شورا به‌ویژه مشاوران بخش سازه گنبد با دعوت از برخی اساتید پیشکسوت مرمت، تلاش کردند تا با بهره‌گیری از نظرات مرمتگران پیشکسوت، تلفیقی مناسب از علم روز در حوزه‌های معماری، مرمت و حوزه مرمت سنتی پدید آورند، زیرا هدف اصلی اعضای این شورا برای جلوگیری از بروز هرگونه اشتباه در تصمیم‌گیری‌های نهایی و در تلاش برای رفع معضلات گنبد که بر اساس مرمت‌های ۵۰ سال اخیر بر روی آن ایجادشده، ایجاد اجماع میان اساتید و متخصصان دانشگاهی و اساتید مرمتگر سنتی در حوزه‌های مرمت سازه و کالبد بنا همچنین تزیینات کاشی‌کاری برای بهره‌گیری از تمام تجارب موجود در حوزه مرمت در طی دهه‌های اخیر بوده است.

با توجه به جمع‌آوری نظرات استادان دانشگاهی و اساتید مرمتگر سنتی و برای دست‌یابی به نتیجه‌ای منطقی از وضع گنبد مسجد امام، اعضای شورا بازدید‌هایی را نیز از سایر گنبد‌های بنا‌های تاریخی اصفهان همچون مدرسه علمیه امام جعفر صادق (ع) (چهارباغ) برای بررسی تشابه یا تفاوت سازه‌ای فضای دو پوش این بنا‌ها که همگی متعلق به دوران صفوی است و در قالب هنر معماری مکتب اصفهان در سده یازدهم هجری قمری بنا شده‌اند انجام و فرآیند این مطالعات تطبیقی در طی دو ماه گردآوری و در محل پایگاه جهانی میدان امام (ره) (نقش‌جهان) ضبط و ثبت شد.

همچنین اعضای شورا با توجه به‌احتمال بروز هرگونه خطر در سازه بنا، پس از بررسی‌های کامل به این نتیجه دست یافتند که در کوتاه‌ترین زمان ممکن عملیات اسکن لیزر و فتوگرامتری از سازه اصلی گنبد انجام شود تا بتوان آسیب‌های احتمالی وارده به سازه گنبد را تحلیل و برای آن چاره‌اندیشی کرد.
با توجه به ارائه گزارش بازدید‌ها و نشست‌های اولیه که تا پایان تابستان سال ۱۴۰۱ انجام شد و عمدتاً این نشست‌ها بر مبنای بررسی آسیب‌های احتمالی به سازه گنبد بوده اعضا شورای عالی به نتایجی به شرح زیر رسیدند: در برخی بخش‌های فضای داخلی دو پوش و بر دیواره‌های گنبد اصلی ترک‌هایی وجود دارد که به نظر می‌رسد به مرور زمان بروز کرده است.
بررسی تصاویر موجود حداقل از ابتدای دهه ۹۰ تاکنون نشان می‌دهد که ترک‌هایی که بر بدنه سازه گنبد اصلی بروز کرده تغییرات محسوسی نداشته است، با این حال همان‌گونه که در قبل اشاره شد اجرای عملیات اسکن لیزر از سازه اصلی گنبد گریزناپذیر است.
همچنین اعضای شورا چنین نتیجه‌گیری کردند که در رأس بخش شانزدهم گنبد که تزیینات کاشی‌کاری دارای اعوجاج شده، دیواره داخلی دارای ترک می‌باشد که این ترک نیازمند بررسی‌های کارشناسی بیشتر است.

همچنین اعضای شورا در بازدید‌های خود چنین نتیجه‌گیری کردند که عناصر چوبی داخل دو پوش گنبد دارای نواقص فراوانی هستند که باید هرچه سریع‌تر برای تعیین تکلیف این عناصر چوبی در مقایسه با عناصر چوبی دو پوش سایر گنبد‌های بنا‌های تاریخی اصفهان در عصر صفوی همچون گنبد مدرسه چهارباغ تصمیم‌گیری کرد.

با این وصف آنچه گذشت، گذری کوتاه بر فعالیت‌های اعضای شورای عالی نظارت بر مرمت گنبد مسجد تاریخی امام (ره) (جامع عباسی) بود که در تابستان امسال به سرانجام رسید، با این وصف اعضای شورای عالی نظارت بر مرمت گنبد، نشست‌ها و همچنین نظارت‌های خود را در پاییز امسال نیز ادامه داده‌اند که نتایج این نشست‌ها و بازدید‌ها در یادداشت‌های جداگانه ارائه می‌شود.