چشم آبی‌های غربی یا همسایگان شرقی؛ کدام رابطه به نفع کشور است؟

همیشه در روی یک پاشنه نمی‌چرخد آدمها همیشه یک راه را امتحان نمی‌کنند.

دری که باز نشد را رها می‌کنند و به سراغ راه های دیگر می روند، این حکایت دولتی است که حالا از تجربیات پیشینیان درس گرفته و چشم امیدش را از غرب برای همیشه برداشته و در مسیری دیگر قدم گذاشته است.

روز گذشته بود که مراسم استقبال رسمی از «سردار بردی‌محمداف» رئیس جمهور ترکمنستان در مجموعه فرهنگی و تاریخی سعدآباد برگزار شد. سفری دو روزه به همراه با یک هیئت سیاسی - اقتصادی  که با استقبال رستم قاسمی وزیر راه و شهرسازی و رئیس جمهور کشورمان همراه شد و البته یک نکته حائز اهمیت هم داشت و آن دیدار با مقام معظم رهبری بود.

دیداری که شاید بیش از هرچیز دیگر نشان از اهمیت این رابطه داشته باشد.

فرهنگ، اولین اصل در رابطه ایران و ترکمنستان

درباره اهمیت این رابطه هم حرف زیاد است، از روابط فرهنگی گرفته تا سیاسی، اقتصادی و امنیتی ...  .

علیرضا تقوی نیا کارشناس مسائل سیاست خارجی کسی بود که ابتدا به مشترکات فرهنگی دو کشور اشاره و در این زمینه به ما گفت که ترکمنستان از جمله کشورهایی است که رابطه تاریخی و فرهنگی و زنبای با ایران دارد . فارسی زبان محسوب می‌شود و حتی در جشن های نوروز سال‌های پیش ما هم حضور داشتند. در نتیجه ریشه های مشترک بین دو کشور بسیار زیاد است.

«محمدجواد ابوالقاسمی»، رایزن فرهنگی پیشین ایران در ترکمنستان هم در این زمینه گفته است که «ترکمنستان سال‌ها تحت نفوذ کمونیست ها بوده و فرهنگ روس بر آنجا حاکم بوده است.

بعد از استقلال، اساس را بر قومیت ترکمن گذاشتند و برای خود زبان ترکمنی را احیا کردند.»

 ابوالقاسمی در این باره می گوید «خط و نوشته ترکمنستان قبل از دوره کمونیست ها با خط عربی فارسی ما یکی بود. در دوره جدید این خط را انتخاب نکردند و آموزش خط آنجا را لاتین انتخاب کردند که مثل خط ترکی است، البته یک سری آواها دارد که در زبان انگلیسی نیست، اما هرچه به هویت ترکمنی و هویت قومی برگشت می کنیم، متوجه می شویم که فرهنگ ایران و ترکمنستان به یکدیگر نزدیک است.»

ابوذر ابراهیمی ترکمان رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی هم در مراسمی گفته است که «ما بیش از هزار کیلومتر مرز مشترک با یکدیگر داریم.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی روابط ایران و ترکمنستان یک روابط فرهنگی خوبی بوده است، برنامه‌های فرهنگی متعددی در طی این دو سال بین دو کشور برگزار شده است که از جمله آن اجلاس جاده ابریش و برنامه نوروزی گاهی در نقطه صفر مرزی و شرکت هنرمندان در فستیوال کیش است.

همچنین در نظر داریم هزارمین سالگرد درگذشت ابوسعید ابوالخیر را به صورت مشترک بین دو کشور برگزار کنیم.»

موضوعی که ترکمان به آن اشاره کرد یعنی حدود  هزار کیلومتر مرز مشترک که رؤسای جمهور دو کشور به عنوان «مرز دوستی» از آن یاد کرده اند ابعاد تازه‌ای را در این روابط نشان می‌دهد.

از مرز دوستی تا نیازهایی مشترک

سعد الله زارعی کارشناس مسائل بین الملل معتقد است که ترکمنستان به تنهایی مرز شمال شرقی ایران را به خود اختصاص داده و تنها همسایه شمال شرقی ایران است.

اما متاسفانه علیرغم اینکه ترکمنستان مرز بسیار طولانی با ایران دارد و به عنوان یک کشور در حال توسعه نیاز‌های بسیاری هم دارد، اما حجم مبادلات ارزی زیر ۵۰۰ میلیون دلار است و این عدد بسیار کم است.

دلیلش هم آن است که ما اهتمام کافی در زمینه توسعه صادرات و ارتباطات اقتصادی با یکدیگر نداشته ایم البته در یک مقطعی هم مواع خارجی در روابط دو کشور وجود داشت که این مانع‌ها تا حد زیادی ضعیف شده، اما در یک زمانی امریکایی‌ها کاملا مخالف ارتباطات با ترکمنستان بوده اند.

موضوعی که البته محسن پاک آئین دیپلمات پیشین کشورمان نیز به آن اشاره داشته و در این زمینه گفته است که در بخش تجاری ترکمنستان با توجه به مجاورت با استان های شمالی ما یعنی خراسان و گلستان می‌تواند نیازهای وارداتی ما را تامین کند از همین رو نیز این سفر می‌تواند مبادلات دو کشور در زمینه‌های تجاری را افزایش دهد. 

موضوعی که البته در سفر اخیر رئیس جمهور این کشور سردار بردی محمدف تا حدودی رفع و رجوع شده است تا جایی که رستم قاسمی وزیر راه‌وشهرسازی و معاون رئیس کابینه وزرای ترکمنستان در نشستی مشترک به رشد ۸۴ درصدی حجم مبادلات تجاری ایران و ترکمنستان در ۲۰۲۱ و گسترش بیش از پیش روابط اشاره کردند.

اما این بازهم تمام ماجرا نیست، چرا که مسیر ترانزیتی دو کشور یکی دیگر از ابعاد مهم این رابطه است که می‌تواند بر منافع هرچه بیشتر دو کشور بیافزاید.

خط آهنی که ایران را به آسیای مرکزی متصل خواهد کرد

موضوعی که محسن پاک آئین درباره آن گفته در موضوع حمل و نقل چون ترکمنستان یک کشور محصور در خشکی است می‌تواند از ایران به صورت جاده ای و ریلی به دریای عمان و خلیج فارس و اروپا راه پیدا کند و یه خصوص مسیر خط آهن تجن خرخس که ایجاد شده بین دو کشور مسیر ریلی را هم تسهیل کرده و مزیتی هم برای ایران در زمینه حمل و نقل دارد که ایران را از این مسیر به آسیای مرکزی به خصوص ازبکستان و تاجیکستان متصل می‌کند.

علیرضا تقوی نیا هم کارشناس دیگری بود که در این زمینه به ما گفت که خط آهنی که از چین به ترکمنستان کشیده شده است کامل شده، ولی ما هنوز نتوانسته ایم قسمت مرزی را تمام کنیم و اگر این تمام شود یک کریدور مرزی جدید از چین به ترکیه و مدیترانه باز خواهد شد.

این یک اتفاق مثبتی برای کشور است؛ زیرا ما در مسیر شرق به غرب قرار داریم و باید از این مزیت ژئو پلتیکی خودمان استفاده کنیم اتفاقی که به نظر می‌رسد در این دوره رخ دهد، مثل کریدور شمال به جنوب که اخیرا راه افتاد و منافع بسیاری را متوجه ما کرد بتوانیم هرچه سریع‌تر مسیرهای ریلی و جاده ای خود را فعال تر کنیم.

وی در تشریح مزایای این امر برای کشور ما هم گفته که وقتی کالا بخواهد از چین به اروپا صادر شود نزدیک‌ترین مسیرش از طریق ترکمنستان به اروپاست و برای چینی ها به صرفه است که از این مسیر ترانزیت خود را انجام دهند و قاعدتا این ترانزیت برای ما هم منفعت دارد، زیرا از خاک ما عبور می‌کند و ما حق ترانزیت خود را برمی‌داریم.

حجم کالاهای چین بسیار زیاد است و ما باید بتوانیم از این مزیت ژئواکونومیکی خود که در نقطه خاصی قرار گرفته ای نهایت استفاده را ببریم خصوصا در شرایطی که تحریم ها بخشی از انرژی ما را هدف قرار داده است باید ظرفیت های جغرافیای خود را مانند ظرفیت شمال به جنوب که اخیرا فعال شد بالا ببریم.

البته ناگفته نماند که آذرماه پارسال در حاشیه سران اکو سه کشور ایران، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان توافق کردند سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز ترکمنستان را به جمهوری آذربایجان سوآپ کنند و ایران به‌عنوان هزینه سوآپ (Swap Fee) بخشی از گاز انتقالی را برمی‌دارد.

قراردادی که افزایش پایداری شبکه گاز در شمال شرق ایران منجر می‌شود و مسیر ایران را برای تبدیل شدن به قطب انرژی منطقه هموارتر می‌کند.

آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا می‌کرد 

البته محسن پاک آئین به چند ابعاد دیگر این سفر نیز اشاره داشته و درباره آن گفته است که ترکمنستان مزایای دیگری هم برای ما دارد، برای مثال ایران می‌تواند در زمینه کشت فراسرزمینی فعال باشد و محصولات مد نظر خود را در کشور پرآبی چون ترکمنستان پرورش دهد.

همچنین در زمینه امنیتی اراده دو کشور برای مبارزه با تروریست و حفظ امنیت منطقه باعث شده است که طرفین دیدگاه های مشترکی را در زمینه مبارزه داعش و القاعده و استقرار در افغانستان داشته باشند و مهم‌ترین همکاری های دو طرف همکاری در زمینه افغانستان و مبارزه با قاچاق مواد مخدر است.

و اما در پایان باید گفت که این تنها بخش کوچکی از مزایای نگاه دولت به کشورهای شرقی است، کشورهایی که تا امروز از نگاه‌ دولت‌ها مغفول مانده بود و دولت‌ها چشم انتظار نگاهی کوچک از چشم آبی‌های اروپایی مانده بودند و آنچه خود داشتند ز بیگانه تمنا کردند.

فاطمه تورانلو