دشت کاشمر نیازمند یک جراحی عمیق

باشگاه خبرنگاران جوان مشهد - دشت کاشمر از مهم ترین دشت‌های حاصلخیز خراسان رضوی می‌باشد که امروزه به علت افزایش جمعیت و به دنبال آن توسعه کشاورزی و افزایش نیاز آبی و در نتیجه افزایش میزان برداشت از آب‌های زیرمینی به یکی از دشت‌های بحرانی این استان تبدیل شده است.

بنا به تعریف سازمان جهانی یونسکو، فرونشست عبارت است از فرو ریزش و یا نشست سطح زمین که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد. به طور معمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین که می‌تواند با بردار اندک افقی همراه باشد، گفته می‌شود.

این پدیده به سبب تأثیرات و تهدیدات آن برای سکونتگاه‌ها و تأسیسات به عنوان یک مخاطره‌ زمینی مطرح است. رویداد این پدیده در دشت‌هایی که عمدتاً توسط خانه‌ها و تأسیسات مانند کارخانجات، پل ها، جاده ها، فرودگاه ها و سایر تأسیسات عمومی اشغال شده اند، به سبب تأثیرات ناشی از آن مانند ایجاد فروچاله، ترک و گسست در سازه ها، کج شدگی عمودی و جابه جایی افقی، تخریب و شکستگی تأسیسات زیرزمینی مانند تونل‌های شهری، شبکه‌های آب، گاز و سوخت مایع  و... مساله ساز و مخاطره آفرین است.

وقوع این پدیده برای نواحی دارای جمعیت و تأسیسات، می‌تواند خساراتی در مقیاس رویداد زمین لرزه‌های ویرانگر را فراهم آورد، به طوری که ایجاد فرونشست در این نواحی را می‌توان  زلزله خاموش نامید.

بیشتر بخوانید

• دره ارغوان طرقبه در فهرست میراث طبیعی ملی ثبت شد

رویداد مخاطره فرونشست در سکونتگاه‌ها علاوه بر ایجاد خسارات فراوان به ابنیه و تأسیسات، جمعیت‌های انسانی ساکن را تهدید می‌کند. به نحوی که رویداد آن می‌تواند با ایجاد تلفات انسانی از طریق تخریب ابنیه‌ها به فاجعه تبدیل شود. رویداد فرونشست در پهنه ایران علاوه بر ناپایدار ساختن بستر و فراهم آوردن زیرساخت فاجعه آفرین زمین لرزه، مخاطره سیل را نیز تشدید و در مواردی پدید می‌آورد.

ضخامت رسوبات و عمق سنگ کف در آبخوان کاشمر

بر اساس آزمایش سونداژ الکتریکی، ضخامت رسوبات یا عمق سنگ کف در آبخوان کاشمر در اکثر نقاط بین ۵۰ تا ۱۵۰ متر است. اطلاعات لاگ‌های حفاری نیز نشان می‌دهد که بیش از ۶۰ درصد از رسوبات آبخوان در این مناطق از ذرات ریزدانه تشکیل شده است.

متوسط فرونشست دشت کاشمر حدود ۱۵ سانتیمتر در سال در این مناطق است. در برخی منابع اشاره شده که با ده تا بیست سانتیمتر فرونشست حداقل یک تا دو متر از ذخیره مفید آبخوان را از دست خواهیم داد یعنی دیگر مخزنی استراتژیک برای جمع آوری روان آب‌ها نخواهیم داشت.

حال یک حساب سرانگشتی بکنید، اگر متوسط نرخ فرونشست زمین را در سی سال اخیر ده سانتیمتر در نظر بگیریم، یعنی اینکه حداقل ۳۰ و حداکثر ۶۰ متر از مخزن مفید ذخیره آب زیرزمینی را در این سال‌ها از دست داده ایم و باز هم یک حساب سرانگشتی دیگر: در مناطقی که ضخامت رسوبات ۵۰ تا ۱۰۰ متر است و هم اکنون نیز شواهد نشان می‌دهد که سطح آب زیرزمینی به سنگ کف نزدیک شده و برخی چاه‌های آن‌ها خشک شده اند، آیا عمر آبخوان به پایان خود نرسیده است؟! عمر حیات ما و آیندگان در منطقه ترشیز کهن به عمر آبخوان ما بستگی دارد.

بر اساس آماربرداری سال ۹۷-۱۳۹۶ تعداد ۵۰۷ چاه عمیق و نیمه عمیق در این محدوده حفر شده است که میزان برداشت سالیانه از منابع آب زیرزمینی ۱۳۴ میلیون متر مکعب می‌باشد. به عبارتی ۸۲ درصد از منابع تامین کننده آب زیرزمینی مربوط به چاه‌ها می‌باشد که حجم برداشت سالیانه از چاه‌ها ۹۸ درصد است.

در محدوده مورد مطالعه ۳۸۶ حلقه چاه در بخش کشاورزی، ۵۸ حلقه چاه در بخش شرب و بهداشت، ۲۸ حلقه چاه در بخش صنعت و ۳۵ حلقه چاه در بخش خدمات حفر شده است، که ۱۱۵ میلیون متر مکعب آب استحصالی از چاه‌ها در بخش کشاورزی، ۱۶ میلیون متر مکعب به صورت شرب و بهداشت، یک میلیون متر مکعب در بخش صنعت و ۲ میلیون متر مکعب در بخش خدمات مورد استفاده قرار می‌گیرد که این حجم برداشت موجب افت سطح آب زیرزمینی، کسری مخزن تجمعی ۳۶ میلیون متر مکعب، کاهش حجم استاتیک آبخوان و فرونشست در منطقه شده است.

هادی معماریان رئیس مرکز آموزش عالی کاشمر می‌گوید: نتایج بررسی شاخص‌های خشکسالی آب زیرزمینی نشان دهنده روند منفی نزولی و تشدیدی خشکسالی آب زیرزمینی و افت میانگین ۱۱۰ سانتیمتری سطح آب زیرزمینی در هر سال می‌باشد که در برخی چاه‌ها خیلی بیشتر بوده و تا ۳ متر در سال نیز گزارش شده است.

او می‌گوید: همزمان با برداشت بی رویه از سفره‌های آب زیرزمینی خشکسالی هواشناسی نیز بین سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۹۷ در بازه‌های زمانی ۶ و ۱۲ ماهه معنی دار بوده و بخصوص پس از سال ۱۳۷۸ منطقه بطور مستمر درگیر خشکسالی هواشناسی متوسط تا شدید بوده است. اما عامل مهم‌تر در خشکسالی آب زیرزمینی، بهره برداری بیش از حد از منابع آب زیرزمینی می باشد که این بهره برداری‌ها باعث افت سطح آب زیرزمینی و فرونشست در دشت کاشمر شده است.

کارشناس حوزه زمین شناسی می‌گوید: نتایج بررسی داده‌های ماهواره‌ای راداری نشان داد در مناطق مختلف دشت کاشمر فقط در یک بازه ۴ ساله بین ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۱، منطقه مورد مطالعه به میزان ۴۶ تا ۸۴ سانتیمتر دچار فرونشست شده است. بطوری که سالانه در این مناطق بطور متوسط بین ۱۱ تا ۲۱ سانتیمتر فرونشست اتفاق افتاده است. الگوی کامل فرونشست دشت کاشمر و بررسی پروفیل‌ها در جهات مختلف نشان داد این روند جهت شرقی-غربی و شمالی–جنوبی داشته است و حداکثر فرونشست مربوط به بخش‌های مرکزی و اطراف شهر کاشمر بخصوص دشت جنوب کاشمر است.

باتوجه به اینکه گسل درونه که از ساخت‌های مهم زمین شناسی منطقه است و آب زیر زمینی به سمت این گسل متمایل شده، بنابراین بهره برداری بی رویه از سفره در این محدوده می‌تواند سبب افت شدید در سطح آب زیرزمینی شود که جهت فرونشست را توجیه پذیر خواهد کرد.

نتایج بدست آمده از پژوهش‌ها بیانگر آنست که فرونشست زمین، دشت کاشمر را در حالت بحرانی قرار داده و در صورت عدم مدیریت به موقع و مناسب، این مخاطره محیطی می‌تواند خسارات جبران ناپذیری را ایجاد نماید.

همچنین معاون فنی اداره جهاد کشاورزی کاشمر می‌گوید: خشکسالی‌های اخیر و تغییر اقلیم که نتیجه آن کاهش نزولات آسمانی و نیز پراکنش نامنظم آن می‌باشد از یک طرف، و برداشت بی رویه آب از مخازن زیرزمینی توسط موتور‌های عمیق باعث شده، آب‌های زیرزمینی کاهش یابد. در دشت کاشمر معادل یک و دو دهم متر در سال افت آب‌های زیر زمین داریم که همواره تهدیدی جدی برای ساکنان منطقه به حساب می‌آید.

محمودی مقدم می‌گوید: کمترین اثرات این فرایند کاهش شدید آب و از بین رفتن تدریجی قنوات در آینده‌ای نه چندان دور است. اما اثرات مخرب و بحران واقعی آن وقتی است که باعث پیشروی کویر در حاشیه دشت می‌شود.

به گفته او کاهش شدید کیفیت آب‌های موجود در سفره‌های آب زیرزمینی و در نهایت فرونشست زمین از دستاورد‌های مخاطره انگیز این برداشت‌ها است. این فرآیند از این جهت بحران نامیده می‌شود که قابلیت برگشت مجدد را ندارد و امکان جبران را از ما می‌گیرد.

او می‌گوید: نصب کنتور‌های حجمی اگر چه این روند را آهسته‌تر می‌نماید، ولی هنوز هم نقطه پایاپای را برای دشت کاشمر رقم نمیزند. تغییر الگوی کشت و استفاده از گونه‌های مقاوم به خشکی و کم آب طلب در کشاورزی و نیز افزایش سطوح گلخانه‌ها و توسعه و ایجاد سایه بان‌ها بر سر راه تبخیر آب همه از موارد کاهش مصرف آب هستند، ولی میزان برداشت آب را کاهش نمی‌دهد و تنها می‌توانند باعث افزایش راندمان آبیاری شوند و یا به عبارتی می‌توانند با آب کمتر تولید بیشتری را برای ما به ارمغان آورد.

گزارشگر: محمدجواد دربانی

انتهای پیام//م.د.