آیا شیوع کرونا موجب تحول علم خواهد شد؟

به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان،  فرض کنیم شما یک محقق علوم پزشکی در زمینه بیماری‎های عفونی و مشغول پژوهش درباره ویروس کرونا هستید. امروز هم پنج ماه قبل است و شما پس از دریافت حمایت مالی، شروع مطالعه، انجام تست‎های آزمایشگاهی و آماده کردن نتایج مطالعات‎تان برای چاپ در یک مجله علمی، اگر خوش‌شانس باشید، شاید سال آینده مقاله‌تان به مرحله داوری همتا (peer-reviewed، روند بازبینی مقاله‌ها پیش از انتشار در نشریات علمی به‌وسیله متخصصان مجرب و مستقل همان رشته) برسد.

اما ویروس کرونا تمام این مسیر طولانی را تغییر داده است. یکی از اتفاقات مهم در چند ماه تلخی که گذشت، حضور علم در مواجهه با ویروس کرونا بود. با شیوع ویروس کووید-۱۹ در سراسر جهان، تحقیقات علمی نیز همگام با آن پیش آمده‎اند. شرایط بحرانی پیش‌آمده، تحقیقات علمی را به‌شدت متحول کرده است، مطالعات پزشکی که ماه‎ها طول می‎کشید تا نتایج‎شان برای عموم مردم به کار بسته شود، الان فقط در چند هفته یا چند روز انجام می‌شود. در ادامه می‌خواهیم ببینیم سیمای علم پس از این همه‎گیری چه تغییری خواهد کرد؟

بازنمایی علم نوین
استفاده از خدمات‌دهنده‌های پیش از انتشار (preprint servers) اکنون به طرز چشمگیری افزایش یافته است. این‌ها داده پایگاه‎هایی هستند که پژوهشگران مطالعات خود را قبل از داوری همتا در آنجا قرار می‎دهند. بازدید و دانلود مقالات در medRxiv (پایگاه پیش‌چاپ مقالات پزشکی) بیش از صد برابر و تعداد مقالات جدیدی که بارگذاری می‌شود پنج برابر شده است. نشریات علمی نیز با موج بی‎سابقه ارسال مقالات برای بررسی و چاپ روبه‎رو شده‎اند. برای مثال نشریه پزشکی نیو-اینگلند (NEJM) روزانه بین صد تا ۱۵۰ مقاله درباره ویروس کرونا دریافت می‎کند و این تعداد حتی به ۲۰۰ مقاله در روز هم رسیده است.

در همین حال موسسه ملی سلامت آمریکا و موسسه‎های خصوصی، روند تخصیص بودجه را برای تحقیقات ویروس کرونا تسریع کرده‎اند تا پژوهشگران بودجه لازم را برای بررسی روش‎های درمانی، توسعه و ارزیابی دقیق و کامل دارو‌ها و واکسن‎ها، مراقبت‎های بیمارستانی و آزمایش‎های‎شان در اختیار داشته باشند. اقدامات سریع‎تر در برابر این ویروس جان صد‌ها هزار نفر را نجات خواهد داد. کاهش مدت زمان تصویب بودجه سبب می‎شود تا دانشمندان بر مطالعات ارزشمند و امیدوارکننده متمرکز شوند، سیاست‎گذاران به‎روزرسانی‏های کلیدی را سریع‎تر اعمال کنند و بیماران طول درمان کوتاه‎تری داشته باشند.

همه این‌ها خبر‌های خوبی هستند، اما عواقبی نیز دارند؛ برای مثال کنترل کیفیت از بین خواهد رفت. خدمات‌دهنده‌های پیش از انتشار مدت‎هاست که بخشی از فرآیند‌های علمی محسوب می‎شوند، اما در حال حاضر استفاده از آن‌ها بسیار گسترده‎تر شده و توجه رسانه‎ها را نیز به‌شدت به خود جلب کرده‎اند. در این روند سریع‎تر و جدید ممکن است مقالاتی ناقص به صورت گسترده در رسانه‎ها منتشر شده و با اطلاع‎رسانی‎های نادرست، دانشمندان را مجبور کند وقت ارزشمند خود را صرف تصحیح این موارد کنند. اما چنین اتفاقاتی قابل کنترل بوده و مزایای یک روند علمی سریع‎تر بسیار بیشتر است. درعوض باید به فکر زیست‌بومی سریع و جدید در فرآیند تولید علم باشیم.

کرونا چگونه شرایط را بهتر کرده؟
بحران کروناویروس روند تحقیقات علمی را مجبور به تغییر کرده است. اما این اولین بار نیست که نشریات علمی در شرایط بحرانی متفاوت عمل می‎کنند؛ در دو دهه گذشته وقتی سارس (SARS) و ابولا (Ebola) هم شیوع یافتند، فرآیند داوری همتا دستخوش تحول شد. البته از دید نشریات علمی این تحولات نباید استاندارد‌ها را تغییر دهد. نشریات استانداردشان را در بالاترین مرتبه حفظ می‎کنند تا مقالاتی را منتشر کنند که با دقت بررسی و ویرایش شده‎اند و درعین حال در زمان بسیار کوتاه‎تری پیش می‎روند. علاوه بر روند سریع‎تر نشریات، محققان بیشتری نیز به دنبال بازخورد‌های مفید، تعامل و مشارکت با دیگر مقالات، از خدمات‌دهنده‌های پیش از انتشار برای به اشتراک گذاشتن مطالعاتشان قبل از داوری همتا استفاده می‎کنند. از طرف دیگر، روند دریافت بودجه نیز که مانند انتشار مقالات علمی پر از تاخیر‌های اعصاب خردکن و اتلاف وقت بود، سریع‎تر پیش می‎رود. بعضی از برنامه‎های غیرانتفاعی سعی می‎کنند روند درخواست حمایت مالی را در یک ساعت و بررسی درخواست را در ۴۸ ساعت انجام دهند. به این ترتیب بودجه لازم برای تحقیقات ارزشمند در زمان بسیار کوتاه‎تری و بدون نیاز به بروکراسی به دست پژوهشگران می‎رسد.

اما از سوی دیگر داوران نیز مجبورند به جای بررسی عمیق پژوهش‎ها و انتخاب آن‌ها براساس این‌که کدام یک ارزش بیشتری دارد، به اطلاعاتی مبهم از کیفیت تحقیق اعتماد کنند. اما حتی زمانی که داوری ماه‎ها طول می‎کشید باز هم در بین داوران بر سر این‌که کدام مقاله ارزش بیشتری دارد، توافق وجود نداشت و ممکن بود بهترین پروژه‎ها انتخاب نشوند. همچنین رابطه‎ای بین به ثمر رسیدن پروژه‎ها و این‌که چقدر نتایج‎‌شان مفید و قابل استفاده باشد وجود ندارد؛ بنابراین می‎بینیم که زمان طولانی لازم برای بررسی، بیشتر وقت تلف کردن است.

هرچه فرآیند تحقیقات علمی در هر مرحله (از دریافت بودجه و دریافت مصوبه برای اجرای تحقیق گرفته تا داوری همتا و انتشار مقاله) سریع‎تر پیش رود مزایای بیشتری برای ما خواهد داشت. درست است که اکنون در مراحل انتشار نتایج تحقیقات علمی تغییراتی ایجاد شده است، اما هنوز به مرحله‌ای نرسیده‎ایم که پیوسته از پژوهشگران برای اجرای پژوهش‎ها و انتشار نتایج در سریع‎ترین زمان ممکن حمایت کنیم.

حفظ سرعت پیشرفت علم
مطمئنا فضای زیادی برای پیشرفت وجود دارد، زیرا پژوهشگران، رسانه‌ها و افراد مرتبط با فرآیند تولید علم، راه تعامل با روند جدید تحقیقات علمی را پیدا خواهند کرد؛ روندی که با سرعت پیش می‎رود و بر مقالات پیش‎نویس تکیه دارد.

انتشار سریع‎تر اطلاعات مربوط به ژنوم ویروس به پژوهشگران کمک می‎کند تا بر اساس یافته‎های یکدیگر جلو بروند. انتشار سریع‎تر نتایج کارآزمایی بالینی به درمان بهتر بیماری کمک کرده است. از این تحقیقات برای توصیه‎های بهداشت عمومی استفاده شده است. برای مثال شواهد نشان می‎دهد روند انتقال ویروس کووید-۱۹ در فضای باز محدود است؛ بنابراین شهر‌ها آسان‎تر می‎توانند از قرنطینه خارج شوند. همچنین با توجه به شواهد انتقال ویروس از افراد بدون علامت، مردم را به استفاده از ماسک تشویق می‎کنند.

پیشرفت سریع‎تر علم، زندگی افراد بسیاری را نجات داده است و وقتی بحران کووید-۱۹ نیز به پایان برسد، سرعت بخشیدن به تحقیقات علمی در زمینه‎های درمان سرطان، آلودگی هوا، تغییر اقلیم، واکسن‎های مالاریا و... جان بسیاری را نیز همچنان نجات خواهد داد. این بحران نقش مهم دانشمندان را برای ایجاد جهان بهتری برای زندگی به روشنی به ما نشان داد. نقشی که به هیچ وجه منحصر به دوران بحران نیست.

اما باید بپرسیم چقدر از این سریع‎تر شدن روند‌های علمی پس از پایان بحران کووید-۱۹ پابرجا می‎ماند؟ آیا در مورد جذب کمک‌هزینه‎های مالی همچنان مدت زمان کمتری برای درخواست و تایید آن لازم است؟ آیا عادت انتشار و تعاملات مقالات پیش‎نویس همچنان باقی خواهد ماند؟ آیا ممکن است فرآیند‌های لازم برای انتشار مقالات ساده‎تر شود تا به صرف زمان چندماهه نیاز نداشته باشد؟

هفت خوان پر پیچ وخم انتشار مقالات علمی

برای این‌که بهتر متوجه میزان تغییر روند تحقیقات پزشکی در چند ماه گذشته شویم، بهتر است نگاهی به گذشته این روند بیندازیم.

قبل از بحران شیوع ویروس کرونا نوشتن پیشنهاد (پروپوزال) برای درخواست بودجه مالی چنین تحقیقاتی نزدیک به شش ماه طول می‎کشید و بعد از چند ماه انتظار شاید با هزینه‎ها موافقت می‎شد. این روز‌ها پس از پایان تحقیقات، یک مقاله برای انتشار در یک نشریه علمی آماده و ارسال می‎شود، یا شاید پیش‎نویسی (preprint) از آن در پایگاه‎هایی مانند bioRxiv یا medRxiv بارگذاری شود. اما قبل از بحران کروناویروس بسیاری از محققان از انتشار پیش‎نویس در پایگاه‎های برخط (آنلاین) پرهیز می‎کردند. به‌علاوه بسیاری از نشریات نیز سیاست ممنوعیت ارسال مقاله برای مراکز دیگر را داشتند. اما مقالاتی که در این پایگاه‎ها به اشتراک گذاشته می‎شوند، پیشنهاد‌ها و بازخورد‌های مفید و کمک‌هزینه سریع‎تری دریافت می‎کنند.

وقتی مقاله‎ برای نشریه‌ای فرستاده می‎شود، برای ورود به مرحله داوری همتا ارزیابی می‎شود. به طور معمول ۸۰ روز زمان برای بررسی نیاز است و پس از ۱۳ هفته نتیجه اولیه اعلام خواهد شد. اگر در این مرحله مقاله پذیرفته شود، چند ماه تا انتشار نسخه کاغذی فاصله دارد. اما به این معنی نیست که انجام این کار‌ها ماه‎ها وقت‎گیر است، بلکه فقط به اندازه یک روز کاری زمان نیاز دارد. مساله اینجاست که فرآیند رسیدگی سریعی وجود ندارد. حتی در مواقع غیرضروری هم این فرآیند طولانی قابل قبول نیست. در عصری که به سرعت زیاد و در دسترس بودن اطلاعات معروف است، انتشار مقالات در نشریات علمی بسیار کند‎تر و رنج‎آورتر از هر زمان دیگری به نظر می‎رسد.

برای این‌که حس بهتری از این مدت زمان داشته باشید فرض کنید مقاله خود را درباره کروناویروس اواخر دی ماه، ارسال کرده‎ و وارد مرحله داوری همتا شده‎اید. اگر مقاله شما نیاز به تجدید نظر نداشته باشد تقریبا اواسط فروردین پذیرفته و اواخر فروردین پیش‎نویس تصحیح نشده آن به صورت آنلاین منتشر می‎شد و با طی مراحل بعدی تازه در تیرماه مقاله چاپ می‌شد!

وقتی سریع‎تر شدن به معنای بهتر شدن نیست!
مسلما سرعت بخشیدن به تولید علم، بهترین اتفاق نیست. بعضی اوقات حتی در زمانی که فوریتی وجود ندارد، مقالات نادرستی در نشریات علمی منتشر می‎شود. بروز این اشتباهات طبیعی و معمولی است، اما در حال حاضر نشریات علمی بیش از هر زمانی زیر فشار انتشار مقالات موثق و بدون اشتباه است. در شرایطی که جهان در حال مقابله با این ویروس است، هر اشتباه می‎تواند تاثیر خطرناکی بر روند همه‎گیری کووید-۱۹ بگذارد؛ بنابراین با وجود اختلافات زیادی که وجود دارد، اطمینان از روند درست داوری همتا بسیار مهم است.

برای نمونه نویسندگان مقاله‎ای در اواسط بهمن ۹۸ مدعی شده بودند که شباهت‎های بین ژنوم کروناویروس جدید و ژنوم اچ‌آی‌وی حاکی از این است که ویروس از نظر ژنتیکی مهندسی شده است. با وجود این‎که پژوهشگران به‌سرعت دلایل لازم برای رد این ادعای نادرست را اعلام کردند، اما برای جلوگیری از مطرح‌شدن تئوری توطئه برای این بیماری دیر شده بود و کار بسیار بالا گرفت.

نویسندگان مقاله در حوزه سرم‌شناسی از دانشگاه استنفورد در فروردین ۹۹ مدعی شده بودند تا آن زمان بیش از ۵/۲ درصد جمعیت کالیفرنیا در ایالات متحده درگیر ویروس شده‎اند و نرخ مرگ‎و‎میر بسیار کمتر از آن است که ادعا می‌شود. این مقاله در مرحله پیش‎نویس به صورت گسترده در فضای مجازی منتشر شد. بسیاری از پژوهشگران نگرانی خود را درباره روش‎شناسی (متدولوژی) و اشتباهات ریاضی این مقاله اعلام کردند، اما نتایج آماری اولیه به‌سرعت پخش شدند و بسیاری از مردم اطلاعات نادرستی درباره گسترش ویروس شنیدند. حدود ۵۰ روز پیش فاش شد که بودجه مالی این مطالعه درباره ویروس کرونا را دیوید نیلمن (David Neeleman) بنیانگذار شرکت هواپیمایی جت‌بلو (JetBlue) و سایر شرکت‎های هواپیمایی تامین کرده‌اند و البته نویسندگان مقاله بخش بزرگی از یافته‎های خود را منتشر نکرده‌اند. آقای نیلمن که از مخالفان سرسخت قرنطینه است با استفاده از انگیزه‎های مالی مانع از انتشار اطلاعات درست شده بود!

خدمات‌دهنده‌های پیش از انتشار به‌شدت تلاش می‎کنند تا با بررسی‎های بیشتر از این اتفاقات جلوگیری کنند. مشکل بالقوه این است که رسانه‎ها باید با ملاحظه بیشتری داده‌های مورد اشاره در مقالات پیش‎نویس را در کار حرفه‌ای خود پوشش دهند. باید توجه داشت که شیادی و شارلاتانی در دنیای علم هم وجود دارد. شیادان گاهی در لباس پژوهشگران و حامیان مالی آن‌ها شیادی‌های عجیب و دور از تصور می‌کنند.

روزنامه‎نگاری بخش مهمی از فرآیند علم است، اما این آگاه‎سازی علمی باید محتاطانه جلو برود. یکی از توصیه‎های دانشمندان به خبرنگاران این است که هنگام نوشتن مقاله درباره یک مقاله پیش‎نویس، حتما نظر چند دانشمند دیگر را درباره آن تحقیق جویا شوند و در واقع یک داوری همتای غیررسمی درباره آن انجام دهند. توصیه حیاتی که به خود پژوهشگران می‎شود این است که نتیجه‎گیری فرانگرانه‎ای را در مقاله پیش‎نویس خود ادعا نکنند.

به اشتراک گذاشتن داده‎ها تقریبا همیشه برای پژوهشگران باارزش است، اما چون قسمت نتیجه‎گیری به طور گسترده‎ای پخش می‎شود و ممکن است تفسیر‌های نادرستی از آن شود باید منتظر مشاوره و نظر سایر پژوهشگران آن حوزه ماند. به همین دلیل برخی خدمات دهنده‌های پیش از انتشار مانند bioRxiv شروع به غربالگری مقالاتی کرده‎اند که ادعاهای‎شان براساس مدل‎های محاسباتی (به جای آزمایش در دنیای واقعی) است.

منبع: روزنامه جام جم

انتهای پیام/