نجات شهری که زیر آب می رود/ مطالعه تمدن پیشرفته «یل سویی» به واسطه یک سد

به گزارش خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از اردبیل، پس از طی مسافتی در حدود 145 کیلومتر از شهر اردبیل به سمت پارس آباد (از طرف مشگین شهر) به روستای قره آغاج رسیده  که از روستای قره آغاج جاده‌ی آسفالت‌های به سمت شهر تازه کند و گرمی وجود دارد؛ پس از طی مسافتی در حدود سه کیلومتر به سه راهی روستای عباسعلی­لو می‌رسیم.

 پس از طی مسافتی در حدود 7/3 کیلومت از این سه راهی  به محوطه‌ باستانی یل سویی خواهیم رسید.

محوطه­ های باستانی محدودیه سد یل سویی در تازه کند انگوت متشکل از یک قلعه و سه گورستان است که به صورت اقماری در اطراف آن قرار دارند. براساس آثار سطحی، گورستان­‌های این محوطه متعلق به پیش از تاریخ و دوره عصر آهن هستند و در خود محوطه قلعه آثاری از قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی شناسایی شده است.

یل سویی، شارستانی متشکل از قلعه، حمام و گورستان

 سرپرست تیم کاوش قلعه یل سویی در خصوص آخرین دستاوردهای کاوش در این منطقه تصریح کرد: کاوش‌­های نجات بخشی این محوطه وجود دوره­ های مذکور را تائید می­ کنند.

به گفته فریبرز  طهماسبی کاوش در قلعه یل سویی در بالاترین بخش قلعه آغاز شده و این بخش که قسمت شاه­نشین قلعه به شمار می ­آید بر تمامی چهار جهت خود در داخل و بیرون قلعه اشراف کامل دارد. در این بخش دو کارگاه بزرگ برای کسب اطلاعات علمی از ساختار مهمترین قسمت قلعه ایجاد گردید که نتایج ارزشمندی از شیوه­ های دفاعی آن بدست داد.

وی اضافه کرد: ورود به این بخش از قلعه از سمت شرقی آن میسر می­شده است، کشف یک پلکان سنگی که در برخی موارد، بعضی از پله­ های آن از سنگ­های بستر خود قلعه تراش داده شده است، امکان پذیر بوده است. بعد از عبور از این پله ­ها و رسیدن به بالاترین قسمت قلعه، به یک فضای کوچک می­رسیم که این فضا با لایه‌­ای از آهک در کف اندود شده است، در این بخش یک اجاق کوچک کشف شد که وجود آن در این نقطه به دلیل سرمای بیش از حد آن در فصول سرد منطقی به نظر می­آید.

طهماسبی گفت: این فضا با یک در کوچک به بخش­های غربی متصل شده است و از این قسمت می‌­توان به داخل فضای محصور در پشت دیوار دفاعی بخش شاه­نشین قلعه دست پیدا نمود. لازم به ذکر است که در بخش غربی و در راستای پلکان سنگی، دیوار قطوری ساخته شده است که ورود به داخل شاه­نشین را از مکان­‌های دیگر غیر ممکن می­‌ساخته و تنها راه ورود به این بخش، فقط این پلکان سنگی بوده است.

سرپرست تیم کاوش قلعه یل سویی تصریح کرد: بخش شاه­نشین قلعه به واسطه­ یک دیوار قطور در سمت غرب، شمال و شرق به شدت محافظت شده است و بخش جنوبی آن نیز به طوری طبیعی به پرتگاه غیر قایل صعودی منتهی می‌­شود.
فضای داخلی بخش شاه نشین به وسیله چندین دیوار به قسمت­های مختلفی تقسیم شده است که به نظر می­رسد در هر کدام از بخش‌­ها، فعالیت‌های خاصی انجام می­‌گرفته است.

وی اضافه کرد: بسیاری از دیوارهای ساخته شده در این قسمت با سنگ و ملات گل بوده است، ولی در برخی موارد دیوارهای خشتی نیز داریم که به نظر می‌­رسد که این دیوارهای خشتی فضاهای ویژه­ای را محصور کرده‌­اند.

تدبیر گذشتگان برای ذخیره سازی آب

طهماسبی ادامه داد: آنچه در عملیات کاوش و نجات بخشی قابل توجه بوده و بیانگر اهمیت این اثر مجموعه تاریخی است، تدبیر گذشتگان در ذخیره سازی آب است.

وی تاکید کرد: وجود یک آب انبار بزرگ که در داخل صخره­‌های خود محوطه با تراش دادن سنگ­‌ها ایجاد شده از نکات ویژه­ این بخش از محوطه است؛ خود همین آب انبار در کنار رودخانه یل سویی و بستر اصلی سد قرار داشته است.

سرپرست تیم کاوش قلعه یل سویی متذکر شد: متاسفانه به دلیل حفاری­‌های غیر مجاز بسیاری از لایه­ های فرهنگی بخش شاه نشین قلعه به طور کلی به هم خورده و آشفته شده است.

وی به تداوم عملیات کاوش اشاره کرد و بیان داشت: دستاوردها نشان می دهد، به دلیل اقلیم منطقه تمدن های گذشته نسبت به ذخیره سازی آب اقدام می کردند و آب انبارها به همین دلیل احداث شده است.

شناسایی تزئینات گچ بری گل لوتوس متعلق به قرون گذشته

دیوار دفاعی بخش شاه نشین به واسطه وجود چندین برج نیم دایره­ای محافظت شده است. این دیوار و برجک­‌های آن در جداره بیرونی با لایه‌­ای از گچ و آهک اندود شده است و روی این لایه­ی گچی به صورت ابتدائی و با خطوط کنده، نقش­هایی ایجاد شده که نقش گل لوتوس 6 پر یکی از این نقوش به شمار می­رود.

به گفته طهماسبی در همین بخش یک کف فرش آجری نیز بدست آمد. از مهمترین آثار فرهنگی این بخش می‌­توان به ظروف سفالی سالم و شکسته که در برخی موارد دارای کتیبه بوده اشاره نمود. همچنین چند قطعه سکه مفرغی و همچنین ظروف فلزی مفرغی از دیگر آثار یافت شده در این بخش است. براساس آثار یافت شده، عمده­ ترین استقرار این بخش متعلق به دوره سلجوقی است.

علاوه بر این یافته های باستان شناسی نشان می دهد بخش­های میانی قلعه و دامنه شرقی و شمالی آن نیز که محل سکونت افراد معمولی بوده مورد کاوش قرار گرفت و از این بخش آثار معماری خانه های مسکونی بدست آمد.

در میان این خانه­ ها آثار فرهنگی شامل ظروف سفالی سالم و شکسته و چند قطعه سکه مفرغی بدست آمد. بعد از این فضای مسکونی و در پایین‌ترین بخش‌­های آن نیز، آثار دیوار دفاعی قلعه که فضای مسکونی را احاطه کرده از زیر خاک بیرون آمده است که بخش خارجی این دیوار نیر مانند دیوار دفاعی بخش شاه­نشین دارای اندود آهکی و گچی است.

عمده‌­ترین استقرار این بخش از قلعه متعلق به دوره سلجوقی است با این حال کاوش­‌ها برای شناسایی دوره­های قدیمی ­تر در حال حاضر ادامه دارد.

کاوش در گورستان‌­های عصر آهن یل سویی

سرپرست تیم کاوش قلعه یل سویی معتقد است متاسفانه، بیشترین آسیب‌­های انسانی به محوطه­ های حوضه­ سد تازه ­کند در بخش گورستان‌­ها دیده می‌­شود. بخشی از این تخریب­‌ها توسط مردم بومی و بسیاری دیگر از آنها به صورت عمدی یا سهوی بوسیله عملیات سد سازی صورت گرفته است.

به گفته طهماسبی محوطه قلعه یل­ سویی در اطراف خود دارای سه گورستان جدا از هم است که تقریبا همزمان بوده و به عصر آهن تعلق دارند؛ در گورستان­‌های 1 و 2 که در داخل زمین­های کشاورزی و در سمت شمالی و غربی قلعه قرار گرفته­ اند تقریبا هیچ گور سالمی از دست حفاران غیر مجاز سالم نمانده است. آثاری که از گورهای حفاری شده بر جای مانده، نشانگر ساختار چهار چینه سنگی گورهاست و براساس آثار سفال‌هایی که از آنها در آمده و در سطح مشخص است، متعلق به دوره آهن هستند.

طهماسبی افزود: در گورستان شماره 3 یک گور بزرگ مرکزی مورد غارت قرار گرفته که در اطراف این گور چند ترانشه بزرگ برای کشف گورهای احتمالی در اطراف این گور بزرگ مرکزی ایجاد گردید که منجر به کشف دو گور چهار چهار چینه سنگی کوچک شد که متاسفانه یکی از آنها مورد غارت قرار گرفته بوده، ولی نمونه دیگر سالم مانده بود.

وی بیان داشت: این گور چهار چینه سنگی متعلق به عصر آهن 2 بوده و در آن و در شرقی ترین بخش آن، یک کودک 5 تا 7 ساله تدفین یافته بود. جهت کلی تدفین به صورت شمالی – جنوبی است و به دلیل آشفته بودن تمامی اجزای اسکلت، به نظر می­رسد که به صورت ثانویه در این گور تدفین یافته است. تمامی بخش­های اسکلت از جمله جمجمه، فک تتانی و فوقانی و سایر اعضای آن از محل اصلی خود جابجا شده و به صورت آشفته در این بخش از گور انباشت شده بودند. با توجه به از بین رفتن بخش جمجمه و لگن، هیچ نظری راجع به جنسیت آن نمی­‌توان ارائه داد. از این گور دو نمونه ظرف سفالی خاکستری دهانه باز و گردن دار بدست آمد.

کشف حمام با لوله های سفالی

یکی از مهترین کشفیات فصل اول کاوش­‌های نجات بخشی قلعه و گورستان یل سویی محدوده سد تازه­کند انگوت، کشف یک حمام تاریخی است.

طهماسبی در خصوص یافته های باستان شناسی حمام ادامه داد: این بنا که تماما از آجر با ملات گچ ساخته شده است در ضلع شرقی قلعه و در بستر رودخانه سامبور چای ساخته شده است و بر اثر فعالیت­های سد سازی قسمت­هایی از آن تخریب شده است؛  این بنای آجری در یک زیر بنای حدودا 100 متر مربعی ساخته شده است و از نمونه ­های شاخص و جالب توجه حما‌­های اولیه دوره اسلامی است. براساس آثار سفال­‌هایی که در کف این بنا بدست آمده، تاریخ آن را می­‌توان به دوره سلجوقی متعلق دانست.

سرپرست تیم کاوش قلعه یل سویی تصریح کرد: در بنای مذکور سیستم جالبی برای آبرسانی به داخل بنا و همچنین تخلیه آن به کار بسته شده است. به نظر می­رسد که آب از طریق تنپوشه­ های سفالی یا از طریق حفر کانال از بستر رودخانه به این محل انتقال داده می­‌شده است؛ بعد از انتقال آب به بنا، آب از طریق دو مجرا یا کانال باریکی که بر روی دیوارهای بنا ایجاد شده است به داخل حوض­های کوچکی که در مرکز بنا تعبیه شده، هدایت می­‌شده و در آنجا جمع می­‌شده است.

وی ادامه داد: کف این مجراها و کانال­‌ها و همچنین کف و دیواره‌­های حوض­‌ها با استفاده از چند لایه آهک کاملا اندود شده است. در کنار هر کدام این حوض­‌ها، اتاق­‌های کوچکی به برای محل شستشو تعبیه شده است که به نظر می­رسد افراد از این حوض­‌ها آب را به طرق مختلف برداشته و در این اتاقک­‌ها که حکم حمام را داشته، به استحمام می‌­پرداختند. کف و دیوار تمامی این حمام­‌ها که چند نمونه از آنها در داخل بنا قابل مشاهده است بواسطه اندودی از گچ و آهک محافظت شده است. لایه­ های روی هم قرار گرفته از اندود آهک در کف و دیوارها نشان می­دهد که در طی چندین مرحله، این بنا مرمت شده و از آن برای سالیان درازی مورد استفاده قرار گرفته است.

طهماسبی تصریح کرد: در قسمت کف اتاقک­‌های حمامی شکل، مجرایی برای دفع فاضلاب دیده می­‌شود که از هر کدام از آنها یک مجرا به سمت مرکز بنا ساخته شده و در نهایت تمامی آنها در قسمت جنوبی بنا به سمت یک مجرا هدایت شده و از آنجا آب فاضلاب به صورت زیر زمینی به بیرون از بنا هدایت شده است. تمامی این مجراها با لایه­‌ای از آهک اندود شده است.

وی افزود: به طور کلی بنای مذکور دارای فضاهایی چون پلکان ورودی، رختکن، فضای میانی حمام یا بخش عمومی حمام، اتاقک­‌های استحمام، حوض‌­های کوچک برای انبار آب است و در کنار این حوض‌­ها، فضاهای کوچک و باریک وان مانندی نیز وجود دارد که می­تواند به عنوان فضای شخصی و خصوصی برای استحمام دلالت داشته باشد. کاوش­‌ها در حال حاضر در بیرون از این بنا برای شناسایی چگونگی آبرسانی به این بنا و یا محل آبرسانی ادامه دارد.

باستان شناسان می گویند سیستم کلی که در این بنای آجری بکار بسته شده به این شکل است که آب از یک بخش مرتفع به بالای دیوارهای بنا آورده شده و بعد از جریان دادن آب در داخل بنا و بعد از استحمام، آب به صورت زیر زمینی و از زیر بخش ورودی بنا و از زیر پلکان سنگی آن به بیرون هدایت شده است.

در عین حال تاکید دارند به دلیل کانال کشی برای آبرسانی آب شرب روستاهای اطراف این منطقه، بخشی از بنا به دلیل بی توجهی مورد تخریب قرار گرفته است، با این حال شکل کلی بنا و سیستم‌­های ورود و خروج آب در این بنای مهم دوره اسلامی قابل بازسازی است.

هرچند عملیات نجات بخشی به واسطه احداث یک سد قوت گرفته است اما دستاوردهای کاوش به تعبیر باستان شناسان قابل توجه بوده و می تواند گوشه ای از ابهامات تاریخی این منطقه را رفع کند.

انتهای پیام/ح