سرنوشت حیوانات در قیامت/ آیا حیوانات و جمودات نیز در آخرت سوال و جواب میشوند؟
قیامت روزی برای پاسخگویی به پروردگار الهی است. روزی که هر فردی باید مسئولیت اعمالش را برعهده گرفته و حساب پس دهد.
قیامت روزی برای پاسخگویی به پروردگار الهی است. روزی که هر فردی باید مسئولیت اعمالش را برعهده گرفته و حساب پس دهد.
همه ما درباره سوال و جواب‌هایی که در روز قیامت از انسان میشود شنیده ایم؛ اما سوالی که مطرح میشود این است که آیا حیوانات هم در قیامت محشور میشوند و مورد پرسش قرار می‌گیرند؟
در همین راستا باشگاه خبرنگاران جوان اقدام به جمع آوری اطلاعاتی پیرامون این موضوع کرده است تا شاید بتواند پاسخی برای این سوال بیابد. پس پیشنهاد می‌کنیم با ما همراه باشید.
آیا حیوانات هم در آخرت بازخواست میشوند؟
مقدمه حسابرسی و بازخواست از حیوانات آن است که آن‌ها در عالم دیگر حاضر شوند یا به تعبیر روشن‌تر دارای حشر باشند، در نتیجه ابتدا باید به این پرسش پرداخت که اصولا حیوانات دارای حشر هستند یا خیر؟
با مطالعه در منابع اسلامی میتوان دریافت که آیاتی در قرآن کریم اشاره به حشر حیوانات دارد، از جمله:
۱ ـ. ما من دابه فی الارض و لا طائر یطیر بجناحیه الاّ امثالکم ما فرطنا فی الکتاب من شیء ثم الی ربّهم یحشرون؛ هیچ جنبنده‌ای در زمین و هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز میکند نیست، مگر این که امت‌هایی مانند شما هستند. هیچ چیز را در این کتاب فرو گذار نکردیم، سپس همگی به سوی پروردگارشان محشور میشوند.
این مطلب را از دست ندهید: نشانه هاى آخر الزّمان در سخنان پیامبر اسلام
۲ ـ. و اذاالوحوش حشرت؛ آن گاه که حیوانات وحشی محشور میشوند.
وحوش جمع وحش است. وحش حیوانی است که هرگز با انسان‌ها انس نمی‌گیرد.
به هر حال ظاهر آیه از این جهت که در سیاق آیات توصیف کننده قیامت قرار دارد، بیانگر این است که حیوانات وحشی هم در روز قیامت مانند انسان‌ها محشور خواهند شد، اما این که پس از محشور شدن چه وضعی خواهند داشت و سرانجام کارشان چه خواهد شد، در کلام خدا چیزی نیامده است.
به هر حال میتوان گفت: شواهد و قرائن نقلی در مورد حشر حیوانات وجود دارد، اما در مورد جزا و حساب آنان اختلاف نظر وجود دارد؛ در برخی روایات از بازخواست الهی نسبت به برخی از حیوانات سخن گفته شده است که احتمال محاسبه اخروی را تقویت میکند بر این اساس که آن‌ها هم در مورد برخی از اعمال و رفتارهایشان مورد مواخذه و محاسبه قرار خواهند گرفت.
ابوذر می گوید: «خدمت پیامبر بودیم که پیش روى ما دو بز به یکدیگر شاخ زدند، پیغمبر فرمود: می دانید چرا این‌ها به یکدیگر شاخ زدند؟ حاضران عرض کردند: نه، فرمود: ولى خدا می داند چرا و به زودى در میان آن‌ها داورى خواهد کرد».
هرچند در مورد تفسیر و توضیح این روایت و برخی روایات مشابه نکات متعددی میتوان مطرح نمود و به طور قطع نمی‌توان به این معدود روایات تکیه کرد؛ اما از منظر تحلیل عقلی نیز در این زمینه مطالبی قابل طرح است؛ در تفسیر نمونه در این رابطه آمده است:
بیشتر بدانید: نشانه‌هایی که خبر از آخر الزمان می‌دهند
«شک نیست که نخستین شرط حساب و جزا مسئله عقل و شعور و به دنبال آن تکلیف و مسئولیت است، طرفداران این عقیده می گویند مدارکى در دست است که نشان می دهد حیوانات نیز به اندازه خود داراى درک و فهمند، از جمله:
زندگى بسیارى از حیوانات آمیخته با نظام جالب و شگفت انگیزى است که روشنگر سطح عالى فهم و شعور آن‌ها است. کیست که درباره مورچگان و زنبور عسل و تمدن عجیب آن‌ها و نظام شگفت انگیز لانه و کندو، سخنانى نشنیده باشد و بر درک و شعور تحسین آمیز آن‌ها آفرین نگفته باشد؟ گرچه بعضى میل دارند همه این‌ها را یک نوع الهام غریزى بدانند، اما هیچ دلیلى بر این موضوع در دست نیست که اعمال آن‌ها به صورت ناآگاه (غریزه بدون عقل) انجام می شود.
سؤال مهمى که در اینجا پیش می آید، این است که آیا میتوانیم قبول کنیم که حیوانات تکالیفى دارند با اینکه یکى از شرائط مسلم تکلیف عقل است و به همین جهت کودک و یا شخص دیوانه از دایره تکلیف بیرون است؟
آیا حیوانات داراى چنان عقلى هستند که مورد تکلیف واقع شوند؟
و آیا میتوان باور کرد که یک حیوان بیش از یک کودک نابالغ و حتى بیش از دیوانگان درک داشته باشد؟
و اگر قبول کنیم که آن‌ها چنان عقل و درکى ندارند چگونه ممکن است تکلیف متوجه آن‌ها شود.
در پاسخ این سؤال باید گفت که تکلیف مراحلى دارد و هر مرحله ادراک و عقلى متناسب خود می خواهد، تکالیف فراوانى که در قوانین اسلامى براى یک انسان وجود دارد بقدرى است که بدون داشتن یک سطح عالى از عقل و درک انجام آن‌ها ممکن نیست و ما هرگز نمی توانیم چنان تکالیفى را براى حیوانات بپذیریم، زیرا شرط آن، در آن‌ها حاصل نیست؛ اما مرحله ساده و پائین ترى از تکلیف تصور می شود که مختصر فهم و شعور براى آن کافى است، ما نمی توانیم چنان فهم و شعور و چنان تکالیفى را به طور کلى در باره حیوانات انکار کنیم.
بیشتر بدانید: حدیث امام زمان(عج) درباره آخر الزمان
بنا بر این بلوغ و عقل کامل شرط تکلیف در مرحله عالى و کامل است. در مراحل پائین تر یعنى در مورد پاره اى از گناهانى که قبح و زشتى آن براى افراد پائین تر نیز کاملاً قابل درک است بلوغ و عقل کامل را نمی توان شرط دانست. با توجه به تفاوت مراتب تکلیف و تفاوت مراتب عقل اشکال بالا در مورد حیوانات نیز حل میشود.»
حشر حیوانات
از جمله آیاتی که دلالت بر حشرمخصوص حیوان میکند آیه زیر است: «و ما من دابّة فی الأرض ولا طائر یطیر بجناحیه إلاّ أُمم أمثالکم ما فرّطنا فی الکتاب من شیء ثمّ إلی ربّهم یحشرون».
«هیچ جنبنده‌ای در زمین و هیچ پرنده‌ای که با دو بال پرواز میکند نیست مگر این که آن‌ها امت‌هایی مانند شما انسان‌ها هستند و مادر کتاب هیچ چیز را فروگذار نکردیم، سپس تمام حیوانات [همانند شما انسان ها]در قیامت به سوی پررودگارشان محشور میشوند».
«امت»، به هر گروهی که در امر واحدی مثل دین، زبان، آداب و رسوم زمان ومکان مشترکند گفته میشود اعم از این که این امر جامع، تسخیری یا اختیاری باشد.
حشر، در لغت جمع و گردآوری توأم با درهم شکستن و راندن است، و محشر، محل جمع کردن است. روز حشر روز بعث و معاد است.
حشر در اصطلاح، برانگیختن مردگان از قبور و گردآوری آنان در روز قیامت برای حسابرسی است.
ببینید: شباهت جالب چهره‌های مطرح به حیوانات
مفاد آیه شریفه آن است که حیوانات همانند انسان‌ها دارای امت می‌باشند، اما این که همانندی در چیست، مفسران دیدگاه‌های متفاوتی ذکر کرده اند. از جمله آن‌ها نیازمندی به خدا، تسبیح و ذکر پروردگار، زندگی اجتماعی و توالد و تناسل، تقدیر رزق و عمر و اجل و سعادت و شقاوت آن ها، حشر در قیامت و پاداش و کیفر. ولی میتوان گفت: از بارزترین موارد تشابه آن‌ها به انسان‌ها همان حشر در قیامت است که در پایان آن هم آمده است و بسیاری از مفسران نیز بدان تصریح کرده اند، یعنی «حیوانات همانند انسان‌ها دارای امت هستند و همانند انسان‌ها در رستاخیز محشور میشوند. از این رو معنای «إلی ربّهم یحشرون»، این خواهد بود که حیوانات بعد از مرگشان به سوی خدا محشور میشوند، همان گونه که بندگان خدا در قیامت به سوی پروردگارشان محشور می‌گردند.
مؤیّد این معنی، ضمیر «هم» در «ربّهم» است که برای صاحبان عقل به کار می‌رود و مرجع آن در آیه «اُمم» است که همان جانداران و حیوانات است، و از بیان همانندی حیوانات با انسان‌ها استفاده میشود که حیوانات مانند انسان‌ها تا حدّی از شعور و آگاهی که مستلزم زندگی اجتماعی و تسبیح و ذکر و حشر به سوی خدا است برخوردارند، همان گونه که در داستان «سلیمان و مورچگان» و «ملکه سبا و هدهد» آمده است، البته روشن است که لازمه حشر حیوانات و یا حسابرسی و پاداش و کیفر آنان این نیست که حیوانات در شعور و آگاهی با انسان‌ها مساوی باشند و تمام مدارج کمال روحی و معنوی را که انسان‌ها می‌توانند بپیمایند آن‌ها هم طی کنند، زیرا خود انسان‌ها هم در مراتب کمال روحی و معنوی و حساب و پاداش و کیفر با یکدیگر مساوی نیستند. بلکه همان گونه که علاّمه طباطبایی (رحمه الله) می‌نویسد: «اصل الملاک وهو الأمر الذی یدور علیه الرضا والسخط والاثابة والمؤاخذة موجودة فیهم» ملاک اصلی و آن چیزی که محور و اساس رضا خدا و ناخشنودی اش و ثواب و عقابش می‌باشد در حیوانات یافت میشود. از این رو همان گونه که بیان شد، حشر به معنای «جمع کردن است قرینه «الی» در «إلی ربّهم» که بیان گر غایت و مقصد حرکت است، مقصود از حشر در این آیه، حشر و معاد، حیوانات است.
بیشتر بدانید: بندگان در قیامت چگونه بر انگیخته می شوند؟
به این ترتیب حیوانات زمینی همچون بشر، بین خویش دارای انواعی هستند و مانند انسان به سوی خدا بازگشت می‌کنند و در نزد وی حضور می‌یابند.
آیه دیگری که میتوان از آن حشر حیوانات را استنباط کرد آیه زیر است:
«و إذا الوحوش حشرت»، آن گاه که حیوان‌های وحشی در قیامت گرد هم جمع میشوند.
«وُحوش» جمع وحش به معنای حیواناتی است که با انسان‌ها اُنس و اُلفت نمی‌گیرند مانند درندگان.
«آلوسی» می‌نویسد: وحوش در این آیه تمام چهارپایان را دربرمی گیرد.
این مطلب را از دست ندهید: چشمان چه افرادی در روز قیامت گریان نیست؟
از آن جا که آیه فوق در سیاق آیاتی است که حوادث روز قیامت را توصیف میکند همانند سؤال از دختران زنده به گور شده و گشودن نامه‌های اعمال و حوادث بعد از آن، این آیه ظهور در حشر حیوانات وحشی در قیامت دارد اگر چه دیدگاه مفسران درباره حوادث بعد از حشر آن‌ها متفاوت است. برخی بر این باورند که اگر حیوانات ستمی به یکدیگر کرده باشند در قیامت مجازات میشوند؛ و به باور برخی دیگر بعد از حشر، آن‌ها را دوباره می‌میرانند و به خاک برمی گردانند، ولی در اصل حشر حیوانات، جمهور مفسران، هم عقیده اند. از این رو آیه شریفه همانند آیه ۳۸ سوره انعام، ظهور در اصل حشر حیوانات دارد اگر چه درباره پاداش و کیفر و حوادث بعد از آن به طور قطع نمی‌توان سخن گفت. زیرا خدای تعالی در قرآن از آن‌ها پرده برداری نکرده است.
این مطلب را از دست ندهید: خداوند با کدام گروه‌ها در روز قیامت سخن نمی‌گوید؟
ممکن است گفته شود چه فایده‌ای در حشر حیوانات هست در حالی که آن‌ها در دنیا مکلف نیستند تا این که برای پاداش و کیفر در قیامت محشور شوند؟
در پاسخ به این سوال باید گفت:
اولاً: تکلیف نداشتن حیوانات در دنیا ضرری در حشر آن‌ها و محاسبه و قصاص ندارد. به عبارت دیگر ملازمه‌ای بین تکلیف و رستاخیز نیست، زیرا قصاص و پاداش و کیفر، توقف بر تکلیف ندارد، همان گونه که شخص اگر در حالت خواب به دیگری آسیب مالی یا جانی بزند محکوم به غرامت میشود، زیرا حق دیگری را پایمال و ضایع کرده است، اگر چه در حالت خواب و بی هوشی تکلیف ندارد.
ثانیاً: همان گونه که علامه طباطبایی (رحمه الله) (۱۳۶۰ ش) می‌نویسد: خداوند اِنعام و انتقام را در آیات زیادی در وصف احسان و ظلم ذکر کرده است و این دو وصف اجمالاً در میان حیوانات نیز وجود دارد یعنی افرادی از حیوانات را می‌بینیم که در عمل خود ستم می‌کنند و افراد دیگری را مشاهده می‌کنیم که به دیگران احسان می‌نمایند. از این رو آن‌ها در قیامت محشور میشوند اگر چه خداوند چگونگی پاداش و کیفر را بیان نکرده است.
حشر جمادات
از جمله آیاتی که دلالت بر حشر موجودات بدون روح دارد آیه زیر است:
«و من أضلّ ممّن یدعو من دون الله من لا یستجیب له إلی یوم القیامة وهم عن دعائهم غافلون * و إذا حشر النّاس کانوا لهم أعداء وکانوا بعبادتهم کافرین»
«چه کسی گمراه‌تر است از آن کسی که معبودی غیر خدا را می‌خواند، در حالی که آن‌ها تا قیامت هم، به او پاسخ نمی‌گویند و از خواندن آن‌ها بی خبر هستند و صدای آن‌ها را نمی‌شنوند و هنگامی که مردم محشور میشوند، معبود‌های آنان دشمنانشان خواهند بود، به طوری که، عبادت آن‌ها را، انکار می‌کنند».
ببینید: لحظه حملات حیوانات به انسان
رستاخیز جانداران
از جمله آیاتی که دلالت بر حشر انسان‌ها و حیوان‌های زمینی و هوایی میکند آیه زیر است:
ببینید: 9 حقیقت عجیب از حیوانات که هرگز نشنیده‌اید
«و من آیاته خلق السّموات والأرض وما بثّ فیهما من دابّة وهو علی جمعهم إذا یشاء قدیر»: «از نشانه‌های خدا، آفرینش آسمان‌ها و زمین و آنچه از انواع جنبندگان از انسان و حیوان بین آن‌ها پراکنده ساخته، می‌باشد و او بر جمع آن‌ها در روز قیامت، توانا است».
«دابّه»، از دبّ، یدبّ به معنای آهسته راه رفتن است و به هر جنبنده‌ای از انسان و حیوان و حشرات روی زمین که حرکت میکند گفته میشود و اطلاق آن بر فرشتگان معهود نیست.
از آنجایی که واژه «دابّه»، مطلق است و شامل تمام جانداران زمینی و هوایی میشود و مقصود از واژه «جمع»، گرد آوردن و حشر موجودات در روز قیامت است و ضمیر «هُم» در «جمعهم» به «دابّه» برمی گردد. از این رو آیه همان گونه که جمهور مفسران بدان تصریح کرده اند ظهور در حشر تمام جانداران اعم از انسان وحیوان در روز قیامت دارد.
نتیجه نهایی
با بررسی آیات در این زمینه این نتایج به دست می‌آید:
۱. انسان و ملائکه و جن و شیاطین در قیامت هر یک حشر مخصوصی دارند و آیات و روایات و دلایل عقلی گواه این مطلب است.
۲. درباره حشر حیوانات در میان متکلمان و حکمای اسلامی اختلاف نظر فراوان دیده میشود.
۳. درباره حشر جمادات برخی از آیات ظهور در حشر معبود‌های دروغین و بت‌ها در قیامت دارد که میتوان حشر برخی از جمادات را از آن‌ها استفاده کرد.
بیشتر بدانید: سؤال و جواب در قیامت برای چیست؟
برخی آیات نیز ظهور در حشر حیوانات دارد که با توجه به دیدگاه مشهور مفسران، حشر حیوانات از این آیات استفاده میشود اگر چه درباره کیفیت حشر آن‌ها به طور قطع نمی‌توان داوری کرد.
۴. با توجه به آیات مورد بحث میتوان گفت، قلمرو معاد در قرآن علاوه بر انسان و جن و ملائکه شامل حیوانات و جانداران و برخی جمادات نیز میشود اگر چه درباره چگونگی حشر آن‌ها به دلیل عقلی و نقلی معتبری نمی‌توان استناد کرد.
بیشتر بدانید: چه کسانی در قیامت حسرت نخواهند خورد؟
۵. درباره آسمان و زمین واژه حشر استعمال نشده است و برخی از آیات دلالت دارد که زمین و آسمانِ قیامت غیر از زمین و آسمان دنیا است اگر چه برخی مفسران رستاخیز آن‌ها را مقتضای حکمت الهی ذکر کرده اند، ولی همان گونه که از بسیاری از آیات قرآن استفاده میشود همه پدیده‌های عالم از جمله آسمان و زمین، هر کدام به نحوی برای بهره مندی و استفاده انسان از آن‌ها برای تأمین سعادت دنیا و آخرت آفریده شده‌اند به گونه‌ای که اگر برای آن‌ها معاد و رستاخیزی هم نباشد، مستلزم بیهوده بودن آفرینش آن‌ها نخواهد بود.
انتهای پیام/
