ارسباران نامی آشنا؛ اما غریب برای جهانیان

به گزارش خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز؛طالبیان معاون میراث‌فرهنگی کشور از ایجاد دو پایگاه پژوهشی در منطقه حفاظت‌شده ارسباران خبر داد.  

 

طالبیان گفت: با پذیرش مرحله نخست پرونده نامزد ثبت‌جهانی منطقه حفاظت‌شده ارسباران از سوی یونسکو و ارسال آن به اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، دو پایگاه پژوهشی در خانه‌های تاریخی «وینق» در روستای وینق کلیبر و «آینالو» در شهرستان خداآفرین ایجاد می‌شود.

 

وی افزود: این دو بنای تاریخی به‌منظور اجرای مدیریت یکپارچه و ضرورت ایجاد پایگاه در این منطقه انتخاب شده‌اند.

 

طالبیان گفت:  این دو خانه پس از تملک و مرمت به پایگاه‌هایی برای انجام مطالعات پژوهشی، استقرار گروه‌های پایش و نمایندگان دستگاه‌های مرتبط، معرفی بهینه منطقه و جز آن تبدیل خواهند شد.

 

سوالی که در این میان مطرح می شود، اینکه منطقه حفاظت شده ارسباران در حال حاضر به عنوان نگین تنوع زیستی جهان مطرح بوده و همچنین بیشتر به خاطر موقعیت خاص و داشتن مناطق زیبای طبیعی بکر، تنوع گونه های گیاهی و جانوری؛ ثبت جهانی و حافظت از آن ضروری است.

 

ناگفته نماند، جنگل‌های ارسباران در گذشته و این روزها، به دلیل داشتن این همه ظرفیت‌های که از آن برده می‌شود، این منطقه در سال ۱۳۵۵ به عنوان منطقه‌ای حفاظتی و ذخیره گاه بیوسفر (ژنتیکی) در کره زمین معرفی شده است.

 

بر همین اساس، طی آخرین آمار اعلام شده، وسعت جنگل ارسباران 164 هزار هکتار بوده که از این وسعت 148 هزار هکتار از آن به عنوان جنگل حمایتی و حفاظتی است. تاکنون ۲۱۵ گونه پرنده، ۲۹ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست، ۴۸ گونه پستاندار و ۱۷ گونه ماهی در مناطق مختلف ارسباران شناخته شده، و برخی دیگر از گونه‌های جانوری در این جنگل‌ها به دلایل مختلف ناشناخته مانده است.

 

آنچه اختصاصا در این زمینه مورد تاکید است اینکه، میزان تنوع زیستی حیات نیز به نحو چشمگیری، در منطقه ارسباران نسبت به دیگر مناطق جنگلی ایران، غنی‌تر است، اما به رغم وجود چنین سرمایه‌ای، قراین بیانگر آن است که در سال های اخیر، هر ساله به دلایل مختلف از جمله بی توجهی مردم و مسوولان، نبود امکانات و تجهیزات لازم و به ویژه آتش سوزی برخی مناطق حفظت شده این جنگل از بین می‌رود.

 

نکته مهم‌تر وجود موقعیت ملی و جهانی منطقه حفاظت شده ارسباران است که در حال حاضر 29 درصد از پستانداران کشور، 44 درصد پرندگان ایران، 32 درصد از دوزیستان کشور، 9 درصد آبزیان و 20 درصد خزندگان ایران را در خود جای داده است.

 

منطقه ارسباران در مقیاس جهانی نیز به تنهایی معادل 34 درصد پوشش گیاهی کشور ارمنستان، 25 درصد از پوشش گیاهی کشور آذربایجان، 25 درصد پوشش گیاهی فرانسه، 25 درصد پوشش گیاهی گرجستان، و 17 درصد پوشش گیاهی کشور ایتالیا است.

 

افزون بر آنچه گفته شد، جنگل‌های ارسباران به دلیل قرار گرفتن در محل تلاقی رشته کوه‌های البرز و زاگرس برخی میزبان برخی گونه‌های زاگرسی نیز هستند، منطقه جنگلی ارسباران در گذشته نه چندان دور دارای وسعت زیاد بوده و به علت قطع یکسره جنگل برای تامین ذغال وسعت زیادی از این جنگل از بین رفته است، طی آخرین اطلاع وسعت جنگل ارسباران 164 هزار هکتار بوده که از این وسعت 148 هزار هکتار از آن به عنوان جنگل حمایتی و حفاظتی است.

 

ارسباران که در گذشته‌ای نه چندان دور به محدوده وسیعی از کناره رود ارس حد فاصل جلفا تا مغان و بلندی‌های سبلان، بزقوش و سهند اطلاق می‌شد، اکنون به دلایل متعدد از قبیل تخریب عرصه‌های منحصر به فرد جنگلی به مرزهای شهرستان‌های کلیبر و اهر محدود می‌شود.

این منطقه حفاظت شده در شمال‌غربی آذربایجان‌شرقی میان سه رودخانه مهم « ارس» در شمال، « ایلگنه چای » در غرب و «کلیبرچای» در شرق واقع شده و از جنوب به ارتفاعات «سایگرام» متصل است.

 

ارسباران یا قره‌داغ یک ناحیه کوهستانی و جنگلی است که در شمال استان آذربایجان‌شرقی و جنوب رودخانه ارس واقع شده ‌است. ارسباران در محدوده جغرافیایی 38 درجه الی 39 درجه و 2 دقیقه عرض شمالی و 5/46 تا 5/47 درجه طول شرقی در شمال غرب ورزقان قرار دارد. این منطقه از شمال به رود مرزی ارس، از شرق به استان اردبیل، از جنوب به هریس، از غرب به مرند و جلفا محدود است. ارتفاع این منطقه از سطح دریا برابر 2896 متر با دمای متوسط سالیانه 10 درجه سانتیگراد و بارندگی برابر 275 میلی متر بوده و دارای اقلیمی نیمه خشک و نیمه مرطوب معتدل است.

 

این منطقه یکی از سحرانگیزترین مناطق کشور و جلوه‌گاه شکوه طبیعت در ایران و جهان است. کوه‌های صعب‌العبور و سر به فلک کشیده این منطقه، سال‌های متمادی بافت طبیعی خود را از انواع حوادث طبیعی و مصنوعی حفظ کرده و چهره زیبا و استوارش را به صورت طبیعی حفظ کرده است، در این منطقه جنگل‌های انبوه ارسباران در دل این کوه‌های صعب و العبور جنگل‌های زیبا و بکر ارسباران قرار دارد.

 

این جنگل‌ها از انبوه‌ترین مناطق جنگلی محسوب می‌شود، به گونه‌ای که ورود به آنها برخلاف جنگل‌های شمالی کشور به آسانی ممکن نیست.

 

از گونه‌های پرندگان بومی ارسباران می‌توان به « خروس سیاه قفقازی »، کبک، دراج و قرقاول و انواع پرندگان شکاری و تعداد بی‌شماری پرندگان آبزی و خشکی اشاره کرد. در سال‌های اخیر اجرای مطالعات در باره احیای نسل « مارال»، گوزن منقرض شده در این منطقه یکی از کارهای انجام شده از سوی سازمان حفاظت محیط زیست آذربایجان‌شرقی در فضایی به وسعت ۷ هکتار از اراضی مرکز تحقیقاتی آینالو است. پوشش گیاهی منطقه حفاظت شده ارسباران از جلوه های طبیعی آن است که متناسب با تغییر فصول سال، زیبایی خاصی به طبیعت منطقه می‌دهد.

 

درختان این جنگل پهن برگ و مخلوط به چیزی بین حالت نم پسند جنگلهای شمال و نیمه خشکی پسند استپها و جنگل‌های زاگرس می‌باشد. نمونه درختان آن کرب، داغداغان، زبان گنجشک، اوری، سماق، بلوط، گیلاس وحشی، افراه و غیره است. ناحیه جنگلی ارسباران با داشتن 8 درصد از سطح کل کشور بیش از 10 درصد گونه‌های گیاهی را داراست.

 

دامنه‌ها و دره‌های سرسبز آمیخته از درختان، درختچه‌ها، گل‌های رنگارنگ، چمن زارها، چشمه سارها و نهرها همراه با آبشارهای مرتفع و دیدنی با حیات وحش منحصر به فرد خود ترکیبی بی‌نظیر و بی‌همتا از ذخیره گاه‌های بیوسفر جهان بوجود آورده است، به طوریکه طبق مطالعات انجام شده، تاکنون بیش از 1344 گونه گیاهی در منطقه شناسایی شده است، که به 493 جنس و 97 تیره تعلق دارند.

 

از این تعداد، 80 گونه از آنها جنگلی بوده و 40 تا جزو گونه‌های مهم دارویی است، برخی از گونه‌ها از لحاظ تنوع ژنتیکی، اسانس و ترکیب موجود، منحصر به فرد می‌باشد. از جمله گونه‌های مهم دارویی که مصرف سنتی و رایج در منطقه دارد، میتوان سرخدار، قره قات، زالزالک، آردوج و ارس را نام برد.

 

از سوی دیگر، جنگل‌های ارسباران از نظر جغرافیایی به اتفاق جنگل‌های خزری در زمره منطقه جنگل‌های هیرکانی قرار می‌گیرد و شباهت زیادی به جنگل‌های خزری و جنگل‌های کناره دریای سیاه دارد، با این تفاوت که به جای درختان راش و توسکای جنگل‌های شمال کشور و درختان کاج حاشیه دریای سیاه، درختان بلوط و ممرز در جنگل‌های ارسباران روییده است.

 

از جمله گونه‌های گیاهی مهم منطقه می‌توان «آوری، ممرز، گردو، چنار، کیکم، عاق، زرشک، گیلاس، آلبالو، سرخدار، هفت کول، ارسل، زغال اخته، آلوچه، انار وحشی، زالزالک و ... انواع نعناع، پامچال، آلاله و گراس‌ها» را برشمرد.

 

گونه‌های مهم جانوری منطقه عبارتند از بز، پازن، قوچ، میش، گراز، خرس قهوه‌ای، گرگ، سیاگوش، روباه، خرگوش، پلنگ، کبک، قرقاول ارسبارانی، هما، انواع شکاری‌ها، یله مار، تیرک مار، گرز، مار و ... . اما مهم‌ترین و کم‌یاب‌ترین گونه جانوری شناخته شده ارسباران نوعی پرنده نادر به نام «سیاه خروس قفقازی» است که این منطقه یکی از معدود زیستگاه‌های آن به‌حساب می‌آید.

 

قرقاول ارسبارانی و مارال دو گونه دیگر در معرض خطر انقراض این منطقه هستند، که نسل در خطر آنها با برنامه‌های حفاظتی احیاء و جمعیت آنها در حال حاضر آمار مطلوبی دارد.