پدر علم جغرافیا و هواشناسی ایران

وی بار دیگر در سال ۱۳۳۱، با استفاده از بورس تحصیلی عازم آمریکاشد و دکتری خود را در رشته جغرافیا، از دانشگاه کلارکدریافت داشت.

دکتر ‏گنجی پس از بازکشت به ایران در دانشگاه تهران، مشغول به تدریس شد و با درجه استادیدر سال ۱۳۵۸بازنشسته گردید. با این حال وی هیچ گاه دست از کار نکشید و از سال ۱۳۶۴با مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، آغاز نمود. وی از سال ۱۳۷۰به عنوان مشاور رئیس دانشکده علوم زمین با دانشگاه شهید بهشتیهمکاری‏‎ ‎دارد.

وی علاوه بر مدیریت گروه جغرافیا، ‏ریاست دانشکده ادبیان و علوم انسانیو معاونت‎ ‎دانشگاه تهران، پیش از انقلاب اسلامی، ریاست اداره کل هواشناسیایران و ریاست هواشناسی‎ ‎منطقه آسیا را نیز بر عهده داشته و هم اکنون و عضو کمیته ‏اجرایی سازمان هواشناسی جهان است‎.

والدین و انساب‎

پدر وی، ابوتراب مدتها نایب الحکومه شهر قاینبود. ‎افراد خانواده وی در خدمت امرای قاینات(بیرجند) یعنی ‏خاندان علمبودند. پدرش به‎ ‎کشاورزی و دامپروری اشتغال داشت. وی سه برادر و دو خواهر داشته که چهار نفر‎ ‎آنها در مدارس محلی بیرجند به تدریس اشتغال‎ ‎داشتند. در حال حاضر ‏همه آنها به غیر از دو نفرشان از میان رفته اند‎.‎

خاطرات و وقایع دوران تحصیل

دکتر گنجی خود‎ ‎چنین می‌گوید: من با دبیری در دانشگاه تهرانشروع کردم و بعد از ۱۳ ‏سال استادیار‎ ‎این دانشگاه شدم، اولین کسی بودم که با تحصیلات عالیه جغرافیا به ایران برگشتم و‎ ‎در سال ‏دوم گشایش دانشگاه تهران به همراه دو نفر از همکارانم رشته جغرافیا را پایه‎ ‎گذاری کردیم.

بعد از ما شش ‏نسل جغرافیدان در ایران تربیت شده‌است که من به نوعی ‎پدربزرگ این جریان احساس می‌کنم.

مدتی رئیس ‏دانشکده و معاون دانشگاه تهران بودم در‎ ‎دوران بازنشتگی هم دانشگاه بیرجندرا تأسیس کردم. قبل از انقلاب ‏مدتی معاون‎ ‎پارلمانی وزارت راه بودم.

پس از انقلاب در دوران جنگ ایران و عراقمشاور وزیر دفاع‎ ‎بودم ‏حالا هم در دانشگاه شهید بهشتیمشاور دانشکده علوم زمین هستم و دو‎ ‎دانشجوی دکتری دارم، بیش ‏از صد مقاله به فارسی و انگلیسی نوشته‌ام و چهارده کتاب‎ ‎درسی به چاپ رسانده‌ام، مهمتر از همه این‌ها ‏انتشار کتابی با عنوان «جغرافیا در‎ ‎ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی» که داستان علم جغرافیا در کشور ‏است.

پانزده‎ ‎سال است که با دائره‌المعارف اسلامی همکاری می‌کنم و این اواخر با مرکز گفتگوی تمدن‎ ‎ها ‏ارتباط نزدیک دارم و قرار است اطلس جغرافیایی تمدن‌ها را تهیه بکنم‎. ^[۵]

فعالیتهای ضمن تحصیل‎

‎ ‎دکتر گنجی از دوران تحصیل در مقطع ابتدایی و متوسطه خود چنین به یاد می‎ ‎آورد: «در ایام تعطیل (تابستان) بسیاری از ما را به یادگیری حرفه‌های سنتی وا می‎ ‎داشتند و دانش آموزانی ‏که پدران با حرفه های بازاری اشتغال داشتند در خلال تحصیل به پدر خود‎ ‎کمک می‌کردند. در زمان تحصیلات ابتدایی ‏من، پیش آهنگی در مدارس متداول شده بود و‏‎ ‎بسیاری از حرفه‌ها را از طریق پیش آهنگ به ما یاد می‌داند.»

‏دکتر گنجی، در ضمن‎ ‎تحصیل در انگلستان چندین مسافرت علمی همراه گروه‌های دانشگاهی به نواحی ‏داخلی‎ ‎انگلستانو اسکاتلندو همچنین به شبه‌جزیرهٔ ایبری(اسپانیاو پرتغال) و‎ ‎اسکاندیناوی(دانمارک، ‏سوئدو فنلاند) و ممالک دیگر اروپایی انجام‎ ‎داد‎.‎

همسر و‎ ‎فرزندان‎ ‎‎

دکتر گنجی در ۲۴ دیماه ۱۳۲۰ با لطیفه جوادزاده(‎او از ایرانیان مقیم ارمنستانبود) ازدواج ‏کردند.ایشان فرزندی نداشتند و تاپایان عمر از در کنار همسر خود ماندند حتی در پیری که همسر ایشان بیمار بود و خودشان نیز کهولت سن داشتند از همسر خود پرستاری میکردند

فعالیتهای آموزشی

دکتر گنجی پس از‎ ‎اخذ درجه لیسانس از انگلستان(در سال ۱۳۱۷)، به ایران بازگشت و به مدت ۱۴ سال با‏‎ ‎سمت دبیری در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و دانشسرای عالی به تدریس جغرافیا‏‎ ‎پرداخت.

همچنین وی پس ‏از اخذ مدرک دکترا در سال ۱۳۳۴ از آمریکابه ایران بازگشت و‏‎ ‎پس از طی ۵ سال دورهٔ دانشیاری، در ‏سال ۱۳۳۹ به عنوان (با رتبهٔ ۱۰) استادی پاره‎ ‎وقت دانشگاه تهران ارتقا یافت و متصدی کرسی ‏جغرافیای انسانی شد.

در مهرماه ۱۳۴۷‏‎ ‎خدمت تمام وقت دانشگاه را پذیرفت و از سال ۱۳۴۸ در سمت استاد ‏و مدیر گروه آموزشی‎ ‎جغرافیا در دانشگاه انجام وظیفه کرد.

تحصیلات رسمی و حرفه‌ای

گنجی پس از به پایان رساندن تحصیلات متوسطه در زادگاه خود یعنی بیرجند‎ ‎در مهرماه ۱۳۰۹ خورشیدی به ‏تهرانآمد تا حقوق بخواند. ولی در تهران متوجه شد که‎ ‎بیشتر استادان مدرسهٔ عالی حقوق آن زمان، ‏فرانسوی هستند و چون زبان فرانسوی‎ ‎نمی‌دانست به دارالمعلمین عالی رفت که نخستین بنیاد آموزش عالی آن ‏زمان بود.

‎دارالمعلمین عالی، که در ۱۳۰۷ بنیان‌گذاری شده بود، دو گروه «فلسفه و ادبیات» و‎ "‎تاریخ و ‏جغرافیاً داشت. گنجی در رشتهٔ تاریخ و جغرافیا نام‌نویسی کرد و پس از سه‎ ‎سال در ۱۳۱۲ لیسانس آن ‏رشته را دریافت کرد. از آن جا که گنجی در کنکور اعزام به‎ ‎خارج در بخش معلمی تاریخ و جغرافیا مقام اول ‏را به دست آورده بود، در ۲۵ شهریور‏‎ ۱۳۱۲ ‎همراه با حدود ۹۰ نفر دیگر که ۲۰ نفر از آنان از ‏دانش‌آموختگان دانشسرای عالی‎ ‎بودند، به فرانسهفرستاده شد.

چون در دبیرستان شوکتی بیرجند تا اندازه‌ای با ‏زبان‎ ‎انگلیسی آشنا شده بود، او را با ۱۲ نفر دیگر از دانشجویان که به زبان انگلیسی‎ ‎آشنایی داشتند، پس از ‏چند روز ماندن در پاریس به لندن فرستادند. در آن روزها معمول‎ ‎بود که دانشجویان فرستاده شده به انگلستان ‏را برای یکسال به زندگی در یک خانواده‌ی‎ ‎انگلیسی وا می‌داشتند تا زبان و آداب انگلیسی را فراگیرند. اما چون ‏گنجی زبان‎ ‎انگلیسی را به اندازهٔ نیاز می‌دانست، او را بی‌درنگ پس از ورود به انگلستان به دانشگاه ‏ویکتوریادر منچسترمعرفی کردند که در آن زمان یکی از پنج دانشگاه معتبر پس‎ ‎از آکسفوردو کمبریجبه ‏شمار می‌آمد.

در سال دوم ماندن درانگلستان بود که پس از یک‎ ‎‏سال مطالعه و بررسی رشته‌های گوناگون، ‏تصمیم خود را گرفت که در زمینهٔ جغرافیا‎ ‎کار کند و از آن زمان تاریخ برای او در درجهٔ دوم اهمیت ‏قرارگرفت. او در آن سال در‎ ‎گروه تخصصی جغرافیا در دانشگاه منچسترنام‌نویسی کرد و پس از چهارسال ‏توانست لیسانس‎ ‎تخصصی و ممتاز در جغرافیا‎ ‎را به دست آورد که برابر کارشناسی‌ارشد به‎ ‎شمار می‌آید.

او دلیل گرایش خود را به جغرافیا و به ویژه هواشناسی، دو رویداد‎ ‎خشکسالی و سیلی می‌داند که ‏در روزگار کودکی و نوجوانی در زادگاهش رخ داد و باعث‎ ‎آسیب زیادی به روستاییان شده بود.

همچنین، در ‏روزگاری که در خارج تحصیل می‌کرد، ‎ ‎بحث‌های داغی پیرامون نظریهٔ تکامل در جریان بود و از آن جا که ‏بارها شنیده بود که‎ ‎پاسخ جانداران به دگرگونی آب و هوا، نقش مهمی در تکامل جاندران دارد، به ‏موضوع‌های‎ ‎مربوط به آب و هوا و محیط بسیار گرایش پیدا کرده بود.

گنجی در مهرماه ۱۳۱۷ به ایران‎ ‎بازگشت و با عنوان دبیر (امروزه در رتبه‌بندی علمی دانشگاهی به آن مربی می‌گویند) در‎ ‎دانشکدهٔ ادبیات و ‏دانشسرای عالیبه تدریس جغرافیاپرداخت. دورهٔ خدمت دبیری او‎ ۱۴ ‎سال به طول انجامید و چون با ‏مقررات آن روز هرگز نمی‌توانست بدون درجهٔ دکترا، ‎ ‎استاد دانشگاه شود، با استفاده از فرصت مطالعاتی ‏در شهریور ۱۳۳۱ به آمریکا رفت.

او‎ ‎پس از دوسال تحصیل در دانشگاه کلارک(در شهر ورسترایالت ‏ماساچوست) درجهٔ دکترا در جغرافیا را به دست ‏آورد.^[۹]

سایر فعالیتها و برنامه‌های روزمره‎ ‎

دکتر گنجی در‎ ‎کنار تدریس و تحقیق در بیساری از موسسات دولتی و خصوصی که با امور در زمینه های‎ ‎جغرافیایی ارتباط داشته‌اند در مراحل برنامه ریزی و همچنین در دوران‌های اجرایی‎ ‎مشارکت داشته است‎.

خانه جغرافیا

در تاریخ سوم آذر ماه ۱۳۹۰ با حضور پروفسور محمد حسن گنجی, منزل مسکونی وی توسط شهرداری تهران تملک و به عنوان خانه جغرافیا افتتاح گردید. در حال حاضر این خانه به عنوان یکی از مراکز و خانه های علم و زندگی شهر تهران محسوب می شود که زیر نظر پروفسور محمد حسن گنجی پدر جغرافیای نوین ایران (پیش از درگذشت وی) و با همکاری معاونت اجتماعی فرهنگی منطقه ۷ و اداره کل آموزش های شهروندی شهرداری تهران مدیریت می گردد.

جوائز‎ ‎و نشانها‎‎

دکتر گنجی، در سال ۱۳۵۴ به عنوان استاد ممتاز دانشگاه تهران‎انتخاب شد. وی در بیست و نهمین کنگرهٔ ‏اتحادیهٔ بین المللی جغرافیایی در کره‎ ‎جنوبیدر سال ۲۰۰۰ میلادی به عنوان یکی از ۱۵ جغرافیدان ‏برجستهٔ جهان شناخته شد و‎ ‎سازمان هواشناسی جهانی، جایزه علمی سال ۲۰۰۱ خود را به وی اعطا ‏کرد.

ایشان‎ ‎همچنین دارای نشان درجه سه در خدمات دولتی را دریافت کرده‌است. دکتر گنجی از اوایل‎ ‎انقلاب ‏تا هم اکنون بالغ بر ۶۳ لوح تقدیر از مراکز آثار و مفاخر علمی، چهره های‏‎ ‎ماندگار، انجمن‌های علمی ‏جغرافیایی و دانشگاه‌ها دریافت کرده‌است.

استادان و مربیان‎ ‎

‎مربیان و استادان‎ ‎دکتر گنجی در طی دوران تحصیل عبارت بودند از: میرزا احمد نراقی، شیخ ‏احمد سلیمانی‎ ‎نراقی، کلنل علینقی وزیری، مفیدالملک، سیدرضی حسین (ناظم هندی)، عباس اقبال‏‎ ‎آشتیانی، ‏ماژور مسعودخان کیهان، بدیع‌الزمان فروزانفر، سیدمحمدکاظم عصار، دکتر‎ صادق رضازاده شفق، ‏عبدالحسین شیبانی وحیدالملک، دکتر عیسا صدیق، دکتر اسدالله‎ ‎بیژنو‎....

مشاغل و سمتهای مورد تصدی

‎دکتر گنجی در کنار فعالیت‎ ‎خود در دانشگاه تهران، از مهرماه ۱۳۳۵ تا ‏مهرماه ۱۳۴۷ ریاست اداره کل هواشناسی‎ ‎ایران را نیز عهده دار بود. در این مدت، وی نماینده ثابت دولت ‏ایران در سازمان‎ ‎هواشناسی جهانی، به مدت ۵ سال ریاست هواشناسی منطقه آسیا(به مدت ۵ سال) و ‏عضویت‎ ‎کمیته اجرایی سازمان مزبور را برعهده داشت.

دکتر گنجی از اردیبهشت ماه ۱۳۴۲ تا‏‎ ‎مهرماه ‏‏۱۳۴۷ معاونت پارلمانی وزارت راه و در زمان ریاست دانشگاهیِ پروفسور رضا، از‎ ‎سال ۱۳۴۷ به مدت ‏یک سال پست معاونت اداری و مالی دانشگاه تهران را عهده دار شد‎. آنگاه پس از چندی مشاور دانشگاه گردید ‏و سپس از خردادماه ۱۳۵۳ عهده دار ریاست‏‎ ‎دانشکده ادبیات و علوم انسانی گردید و تا پایان خدمت ۳۷ ساله ‏ی دانشگاهی خود در این‎ ‎سمت باقی بود.

وی در بهمن ماه ۱۳۵۴ به افتخار بازنشستگی نائل آمد و از ‏مهرماه‎ ۱۳۵۴ ‎تا پایان سال ۱۳۵۷ ریاست مؤسسه آموزش عالی امیر شوکت الملک علمبیرجند را‏‎ ‎برعهده ‏داشت.

وی از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ مشاور رئیس سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح‎بود. و از سال ۱۳۷۳ نیز با سمت مشاور دانشکده علوم زمین‏‎ ‎دانشگاه شهید بهشتیدر طراحی و ‏اجرای برنامه‌ها مشارکت داشته‌است.

همچنین از سال‎ ۱۳۶۵ ‎عضویت بخش جغرافیایی سازمان مطالعه و ‏تدوین کتب دانشگاهی(سمت) را دارا بوده‎ ‎و با بیشتر دانشگاه‌های تهرانبویژه دانشگاه تربیت مدرس‏در دوره‌های دکترای‎ ‎جغرافیا تدریس همکاری داشته‌است.

وی همچنین عضویت کمیته رهبری اطلس اقلیمی ‏ایران را‎ ‎در سازمان هواشناسیبرعهده داشته‌است.

از دیگر مشاغل وی می‌توان به موارد زیر اشاره‎ ‎کرد:

• ‏عضو مادام العمر انجمن جغرافیائی انگلستان
• عضو سابق انجمن سلطنتی مردم‎ ‎شناسی انگلستانو ایرلند
• عضو شورای عالی آمار
• عضو هیأت تحریریه دائره المعارف‎ ‎بریتانیا
• عضو افتخاری انجمن ‏آمریکایی پیشرفت علوم
• عضو شورای عالی مردم شناسی‎
• عضو انجمن جغرافیائی کشورهای آسیا و ‏آفریقا
• عضو کمیته ملی آبشناسی (یونسکو‎)
• عضو هیأت ممیزه دانشگاه تهران
• عضو کمیسیون ‏بورسهای دانشگاهی
• عضو کمیسیون‎ ‎همکاری فرهنگی ایران و فرانسه(دانشگاهی)
• عضو کمیته ‏جغرافیائی فرهنگستان ایران‎
• عضو شورای عالی جغرافیائی وابسته به سازمان جغرافیائی کشور
• عضو کمیته‎ ‎برنامه ریزی وزارت آموزش و پرورش
• عضو هیأت امنای مدرسه عالی بازرگانی رشت
• ‎عضو هیأت امنای مدرسه عالی علوم اراک
• عضو هیأت امنای مدرسه عالی فنی تهران
• ‎عضو ‏اتحادیه انحمن‌های علمی
• رئیس اولین کنگره جغرافیدانان ایران ۱۳۵۲
• عضو‎ ‎شورای دانشگاه ‏تهران
• اولین رئیس انجمن جغرافیدانان ایران ۱۳۵۳ تا‏‎ ۱۳۵۷‎

چگونگی عرضه آثار‎ ‎

دکتر گنجی سفرهای علمی متعددی به‎ ‎کشورهای اسکاتلند، پرتقال، دانمارک، سوئد، فنلاند، پاکستان، ‏هندوستان، ژاپن‎، اندونزی، مالزی، سنگاپور، هنگ کنگ، لبنان، اتریش، آلمان، هلند، بلژیک، ‎ ‎اسپانیا‏، فرانسه، نروژ، شوروی (مسکو، کیف، ایروانو باکو)، استرالیا، ‎ ‎کانادا، کشورهای متحده آمریکا و ‏کلیهٔ شیخ نشین‌های خلیج فارسنمود.

‏دکتر گنجی در کنگرهٔ بین المللی جغرافیایی (آمستردام۱۹۳۸، واشنگتن۱۹۵۲، دهلی نو۱۹۶۸ و ‏مونترالکانادا ۱۹۷۲)، سمینار جغرافیایی کشورهای‎ ‎آسیایی و آفریقایی (علیکرهٔ هندوستان - ۱۹۵۶) ‏، کمیسیون حل اختلاف آب هیرمندبین‎ ‎ایران و افغانستان(واشنگتن - ۱۹۵۶)، کمیتهٔ اجرایی طرح ‏مناطق خشک یونسکو(‎کانبرای استرالیا- ۱۹۵۶)، کمیتهٔ منطقه‌ای سازمان هواپیمایی کشوری بین المللی (‎رم - ۱۹۵۹)، کمیتهٔ هواشناسی سازمان پیمان مرکزی (آنکارا - ۱۹۵۹، ۱۹۶۰، ۱۹۶۱‏‎ ‎و ۱۹۶۳، ‏لندن - ۱۹۶۰)، اجلاسیهٔ هواشناسی منطقهٔ آسیا (رانگون- ۱۹۵۹‏‎ ‎، بانکوک- ۱۹۶۲، تهران ‏‏- ۱۹۶۶ و توکیو - ۱۹۷۰)، کمیسیون اقلیم شناسی سازمان‎ ‎هواشناسی جهانی (لندن- ۱۹۶۰ و استکهلم- ‏‏۱۹۶۵)، کنگرهٔ سازمان هواشناسی جهانی‎ (‎ژنو - ۱۹۶۳، ۱۹۶۷ و ۱۹۷۱)، اجلاسیه کمیته ‏اجرایی سازمان هواشناسی جهانی (‎ژنو- ۱۹۶۵، ۱۹۶۶، ۱۹۶۸، ۱۹۶۹ و ۱۹۷۱)، کمیته ارتباطات ‏سازمان عمران منطقه‎ ‎ای (اسلام آباد- ۱۹۶۶)، دومین کنگره سازمان ملل درباره یکنواخت ساختن ‏اسامی (‎لندن - ۱۹۷۲)، کنفرانس یونسکو دربارهٔ آموزش جغرافیا در آسیای شرقی و‎ ‎اقیانوسیه (سنگاپور‏‏- ۱۹۷۲)، دومین اجلاسیهٔ گروه کارشناسان هواشناسی جهانی‎ ‎دربارهٔ کاربرد اقلیم شناسی در مسائل ‏محیطی (ژنو - ۱۹۷۲)، دومین کمیتهٔ فنی‎ ‎اندازه گیری آلودگی هوا (هلسینکی- ۱۹۷۳)، کنفرانس ‏یونسکو درباره آموزش‎ ‎جغرافیا در آسیای جنوبی (دهلی نو - ۱۹۷۴)، هشتمین اجلاسیه گروه ‏کارشناسان‎ ‎جغرافیای سازمان ملل(نیویورک - ۱۹۷۵)، سمپوزیوم هواشناسی در رابطه با آمایش‎ ‎زمین ‏دراشویل (کارولینای شمالی - ۱۹۷۵)، بیست و سومین کنگرهٔ بین المللی‎ ‎جغرافیا (مسکو - ۱۹۷۶)، ‏سومین کنگرهٔ سازمان ملل برای یکنواخت کردن اعلام‎ ‎جغرافیایی (آتن - ۱۳۵۶، مونترال - ۱۳۶۵ و ژنو ‏‏- ۱۳۷۰)، سفر عتبات عالیات در‎ ‎گروه دانشگاه تهران (۱۳۵۶)، سفر چین در گروه دانشگاه تهران (‏‏۱۳۵۷)، یازدهمین‎ ‎اجلاسیهٔ گروه کارشناسان ملل متحد (ژنو - ۱۳۶۳)، چهارمین اجلاسیهٔ منطقه ‏ای‎ ‎برای همسان سازی نام‌های جغرافیایی (تهران - ۱۳۶۹)، سمینار مرزهای ایران در مرکز‎ ‎ژئوپلوتیک و ‏مرزهای بین المللی دانشگاه لندن (لندن - ۱۳۷۰)، سمینار هویت ایران‎ ‎در پایان قرن بیستم در دانشگاه لندن ‏‏(لندن - ۱۳۷۷) شرکت فعال داشته‌است.

دکتر‎ ‎گنجی، حدود ۱۰ درس جدید و مختلف را به تدریج وارد ‏برنامهٔ رشته جغرافیا نمود و‎ ‎همه را شخصاً به تناوب در سال‌های تحصیلی مختلف تدریس کرد. از آثار ‏ایشان می‌توان‎ ‎به ۱ جزوه درسی، ۱۶ اثر تألیفی، ۶ نقد کتاب، ۱۲ مقدمه کتاب، ۸۰مقاله علمی، ‎ ‎‎۱۹‎سخنرانی و ۱۴ مقاله به زبان انگلیسی اشاره نمود‏‎. ^∗ایشان همچنین موئسس دانشگاه بیرجند می‌باشند.

درگذشت

پروفسور محمدحسن گنجی، ۲۸ تیرماه ۱۳۹۱ بر اثر زمین خوردن در منزل شخصی خود دچار خونریزی مغزی شد. پس از آن به بیمارستان پیامبران منتقل و تحت عمل جراحی قرار گرفت که درنهایت درگذشت. پیکر ایشان پس از تشییع از مقابل دانشگاه تهران جهت خاکسپاری به زادگاهش شهر بیرجند منتقل گردید و در تاریخ ۲ مرداد ماه ۱۳۹۱ در محل بوستان دکتر گنجی چهره در نقاب خاک کشید.