تبريز را بيشتر بشناسيم

به گزارش باشگاه خبرنگاران تبريز

نگاهی گذرا به شهرستان تبریز

شهرستان تبریز مرکز استان آذربایجان شرقی، وسعتی معادل 2/2167 کیلومتر مربع دارد که 76/4 در صد از مساحت استان را در بر گرفته و از این بابت رتبه دوازدهم را بین شهرستانهای استان به خود اختصاص داده است. شهرستان تبریز در بخش میانی استان واقع شده و به عنوان بزرگترین شهر شمالغرب از نظر جمعیت محسوب می شود. شهرستان تبريز از شمال به شهرستان اهر و از جنوب به شهرستان اسكو و از طرف شرق به شهرستان هريس و بستان آباد و از طرف غرب و شمالغرب به شهرستان شبستر محدود مي گردد.

جغرافیای طبیعی شهرستان تبریز

شهرستان تبريز از دو ناحيه كوهستاني و دشت تشكيل شده است. ارتفاع آن از سطح دريا در دشت 1310 و در مناطق كوهستاني تا 2100 متر بالغ مي گردد به طوري كه اين شهرستان بوسيله كوههاي سرخ عون بن علي عينالي و پيش كوههاي سهند احاطه شده است.

آب و هوا: هواي اين شهرستان سرد و خشك است باد و سوز دائمي دارد كه مربوط به بادهاي محلي است نه جريانهاي قاره اي، اما گاهي جريانهاي سيبري پس از عبور از كرانه هاي درياي خزر به حوزه تبريز رسيده، سبب بروز شدت سرما در زمستان و كولاك و راه بندان عمومي مي شود. زمستان در تبريز زود آغاز گشته و دير خاتمه مي يابد. تبريز در حال حاضر در رديف كليماي GS(b) در رده بندي كوين يعني نوعي مديترانه يا تابستاني در رده بندي كوين يعني نوع مديترانه اي يا تابستاني خنك منظور شده است. وضع بارندگي تبريز همگام با ساير نقاط آذربايجان تابع جريانهاي هوائي بويژه توده هواي مرطوب مديترانه و بخارهاي ناشي از آن هواي سرد سيري و شمالي و اختلاف درجه حرارت در محدوده درياچه اروميه و استقرار كوههاي سهند مي باشد. ميانگين بارندگي ساليانه شهرستان تبريز 305 ميليمتر بوده و معمولاً در طول فصل تابستان بارندگي كمتر مي باشد. حداكثر متوسط دما در تيرماه 32 درجه سانتي گراد و حداقل متوسط آن در ديماه 2/7 درجه سانتيگراد و حداكثر مطلق ثبت شده 42 درجه و حداقل مطلق 25 درجه سانتيگراد بوده است. تعداد روزهاي بخبندان حداكثر 155 روز و حداقل 52 روز، به طور متوسط 107 روز است.

پوشش گیاهی: شهرستان تبريز به علت واقع بودن در دامنه غرب و شما غربي رشته كوه سهند و تحت تاثير آب و هواي مديترانه اي جزو مناطقي از كشور است كه ويژگي خاص از تنوع و گسترش پوشش گياهي را دارد مراتع شهرستان داراي درجات مختلفي از جمله مراتع شمال شهرستان تبريز، غرب و شمال غرب كوه سهند داراي مراتع عالي و بهترين مراتع ييلاقي است و همچنين كوهپايه هاي شمال غرب و شمالي شهرستان نيز داراي مراتع خوب و متوسط مي باشد.

منابع آبی: 1) رودخانه ليقوان كه از جدار شمالي سهند جاري مي شود و در مسير خود روستاهاي معروف، ليقوان، هروي ، بيرق ديزج و شهر باسمنج را مشروب مي نمايد و پس از ورود به جلگه تبريز به آجي جاي مي ريزد. 2)رودخانه آجي چاي (تلخه رود) از شمال شهر در ميان تنگه كوهستاني عينالي جريان داشته كه پس از طي مسافتي در بخش غربي شهرستان تبريز به درياچه اروميه مي ريزد. 3)مهران رود يا ميدان چايي، قسمتي از آب رودخانه ليقوان به علاوه آب هاي محلي كوه هاي اطراف تبريز در مسير مهرانرود جاري مي شود. از وسط شهر تبريز مي گذرد و در محل فرودگاه تبريز در شمالغرب شهر به آجي چاي مي ريزد. 4) زينجناب جاي، از جدار شمالي سلطان داغي در جنوب غربي سهند سرچشمه مي گيرد تعدادي از روستاها را مشروب نموده و پس از گذشتن از شهر سردرود به آجي جايي وارد مي شود. 5) رودخانه گوناب يا كومورچايي از ارتفاعات مشگعنبر و گومانا از رشته جنوبي قراداغ سرچشمه گرفته پس از مشروب كردن روستاهاي منطقه در محل قووشوق (محل بهم پيوستن) بنام كومورچايي خوانده مي شود. آب اين رودخانه به علت عبور از معادن نمك به شدت شور شده در كنار پل آجي چاي در مشرق فرودگاه تبريز به آن وارد مي شود. در سال هاي اخير آب سد نهند نيز جهت استفاده آبياري تبريز به وسيله لوله گذاري به اين شهرستان منتقل گرديده است.

تقسیمات کشوری شهرستان تبریز

این شهرستان بر اساس آخرین تقسیمات کشوری دارای 2 بخش (مرکزی و خسرو شهر ) و 6 دهستان( آجی چای، میدان چای، اسپیران، سرد صحرا، لاهیجان و تازه کند) است.

جمعیت

بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال های 1375و 1385 جمعیت شهرستان تبریز با متوسط نرخ رشد سالانه معادل 8/1 درصد از 1320784 نفر در سال 1375 به 1579312 نفر در سال 1385 رسیده است. این تعداد جمعیت 83/43 درصد جمعیت استان را شامل می شود. در فاصله دو سرشماری فوق الذکر رشد جمعیت در مناطق شهری 67/1 درصد و در مناطق روستایی 35/3 درصد می باشد. در سال 1385 شهرستان دارای 423917 خانوار بوده که از این تعداد 391860 خانوار در مناطق شهری و 32057 خانوار در مناطق روستایی ساکن بوده اند. بر این اساس نرخ شهرنشینی در شهرستان تبریز در سال 1385، 7/91 درصد و میزان جمعیت ساکن در روستا 3/8 درصد بوده است.

پیشینه تاریخی شهرستان تبریز

تبريز در دامن سهند - اين آتشفشان خاموش تاريخ - آرميده، اما خود آتشفشانی است كه هر از گاه با خروشی سهم آگين سيمای تاريخ را دگرگون می كند. تبريز يكی از قديمی ترين شهرهای ايران است. مجموعه آثار تاريخی و نشانه های باستان شناختی كه از محل های مختلف آن در نتيجه حفاری های متعدد به دست آمده دلالت بر ديرينه گی و قدمت تاريخی اين شهر دارد. قديمی ترين مطلب مربوط به شهر تبريز، در كتيبه سارگن دوم پادشاه آشور( 722 – 750 ق . م ) آمده است كه آن را شهری بزرگ و آباد، و دارای باروی تو در تو وصف كرده است. سارگن در اين كتيبه از شهری به نام اوشكايا كه شايد همان اسكوی امروزی است و نيز از دژ و قلعه محكمی به نام تارويی ياد می كند كه به احتمال زياد تبريز است. سارگن دوم در كتيبه خود از21 شهر در اين منطقه نام برده است كه نشان دهنده رشد شهر سازی در نواحی اطراف درياچه اروميه در هزاره اول پيش از ميلاد است. گذشته از اين، در يكی از كتيبه های سناخريب پادشاه آشور (705 – 681 ق . م ) از شهری به نام تربيس نام برده شده است كه پادشاه مزبور در آنجا معبدی به نام نركان ساخته بود.

برخی از مورخين و محققين، تبريز راهمان گابريسی می دانند كه در پنجمين جدول آسيايی بطليموس اسكندرانی ( در نيمه دوم قرن دوم ميلادی ) ثبت شده است و اعتقاد دارند كه بعد ها حرف گ به ت تبديل شده است. تاريخ بعد از اسلام تبريز، بر خلاف تاريخ كهن آن، روشن و واضح است. اين شهر در سال 21 هجری قمری به وسيله اعراب فتح شد و به دنبال آن قبايلی از اعراب مانند ازدها كه از قبايل معروف يمن بودند در اين شهر مانده حكومت رواديان را بنيان نهادند.

اغلب منابع بعد از اسلام نيز بنای اوليه تبريز را به زبيده خاتون همسر هارون الرشيد نسبت داده اند، اما در متون تاريخی قديم مطلبی كه دليل صحت اين ادعا باشد، ديده نشده است. از جمله كسانی كه معتقدند شهر تبريز به امر زبيده خاتون دختر جعفر پسر منصور عباسی و همسر هارون الرشيد به وجود آمده است، حمد الله مستوفی قزوينی است. او در كتاب نزهه القلوب، تاريخ بنای تبريز را 175 هجری قمری آورده و اضافه كرده است كه باروی تبريز 6000 گام بوده و 10 دروازه داشته است. احتمالا نام نبردن تبريز در فتوحات تازيان، از آن جهت بوده كه اين شهر در آن زمان چندان آباد و صاحب نام نبوده است. نام تبريز نخستين بار به عنوان قلعه آمده است كه بعد ها به شهری بزرگ تبديل می شود. در دوره ی حكومت رواديان تبريز پايتخت آذربايجان شد و به علت موقعيت ممتاز جغرافيايی و نظامی خود بيش تر از ساير شهرها مورد توجه قرار گرفت.

در سال 340 هجری قمری از اتحاد سه گانه تبريز، اشنو (اسنه، اسنق) و دهخوارقان مملكت بنی رودينی به وجود آمد كه حكام آن قدرت و استقلال كامل داشتند و خلفای بغداد از دخالت و نفوذ كمی در آن برخوردار بودند. از قرن دهم ميلادی يا قرن سوم هجری به بعد نام تبريز در رديف شهرهای بزرگ آذربايجان آمده است كه در آن جا هم زمان با پيشرفت صنعت و تجارت، علم و تمدن نيز شكوفا شده است. در سال 420 هجری امير وهسودان فرمان روای تبريز شد و از سال 446 هجری، تبريز و آذربايجان تحت سلطه حكومت سلجوقيان قرار گرفت. اهالی تبريز در سال 616 هجری موفق شدند با دادن هدايای قيمتی و پول فراوان، از هجوم مغولان به شهر و ويرانی آن جلوگيری كنند. پس از حمله مغول به ايران برای اولين بار شهر تبريز به دستور آباقاخان ( 680 – 663 هجری قمری ) پايتخت رسمی ايلخانان شد. در سال 685 هجری در دوران حاكميت آباقاخان در تبريز، زندگی مدنی و اقتصادی دوبار شكوفا شد. تبريز اولين شهر بزرگ منطقه است كه ماركوپولو از آن ديدن می كند.

سلطان محمود غازان خان معروف ترين شاه مغول در 694 هجری تبريز را مقر حكومت قرار داد و آن را به منتهای درجه عظمت و بزرگی و آبادانی رسانيد. در اين زمان تبريز نه تنها در آذربايجان و ايران، بلكه در شرق نزديك و ميانه نيز مركز بازرگانی و صنعت و جايگاه علم و تمدن شد. در اين عصر، غازان خان در روستايی به نام شام در كنار آجی چای آبادانی های بزرگی انجام داد و مقبره با شكوه شام غازان يا نشيب غازان را بنا كرد. تجارت و داد و ستد به علت برقراری امنيت و رفاه و ازدياد جمعيت رونق يافت و بازارهای زيادی ساخته شد.

خواجه رشيد الدين فضل الله همدانی در بخش شمالی تبريز در بيلانكوه، مركز علمی ربع رشيدی را بنا نهاد. تاج الدين عليشاه جيلانی نيز مسجد عليشاه ( ارك تبريز ) را در مركز شهر بنا نهاد. تبريز در اين زمان رسما پايتخت ايلخانان مغول بود و تمام مملكت از جيحون تا مصر زير اطاعت فرمان روايان تبريز قرار داشت. پس از ايلخانان مغول، تبريز در عصر تركمانان آق قويونلو و قره قريونلو پايتخت ايران شد و در اين زمان ( 870 هجری قمری) بود كه به دستور جهان شاه بن قره يوسف بن تركمان مسجد كبود ( گوی مسجد) بنا شد.

يورش های امير تيمور و فرزندان او به تبريز، كوچ دادن اجباری صنعتگران و هنرمندان تبريزی به تركستان و بالاخره زلزله های بی امان و پی در پی شكوه و عظمت تبريز را به طور موقت از بين برد و بیش تر آثار تاريخی كم نظير آن از بين رفت. در سال 906 هجری قمری شاه اسماعيل صفوی تبريز را پايتخت ايران كرد. در دوران صفوی شهر تبريز بارها ميدان جنگ ايران و عثمانی بود. در آغاز حكومت قاجار به خصوص زمان فتح علی شاه، تبريز پايتخت دوم يا وليعهد نشين ايران و محل استقرار عباس ميرزا نايب السلطنه شد. تمام وليعهدهای خاندان قاجار دوران وليعهدی خود را در مقام حاكم آذربايجان، در اين شهر سپری كردند. شهرستان تبریزهم اکنون نیز به عنوان یکی از مهم ترین مناطق ایران و با اهمیت ترین منطقه ی استان آذربایجان شرقی محسوب می شود.

تبریز مهد علم و مدنیت، پیشگام و طلایه دار اولین ها بوده ، از آن جمله می توان از تشکل اولین انجمن ایالتی در سال 1285 شمسی، ایجاد سیستم های مدیریت شهری مثل شهرداری (بلدیه سابق) توسط قاسم خان والی، پایه گذاری اولین انجمن ادبی در سال 1279 شمسی و تأسیس اولین مدرسه نوین توسط حاج میرزا حسن رشدیه به سال 1268 شمسی نام برد. شهر تبریز با تاریخی سرشار از افتخار و سربلندی در مقابل متجاوزان و قهر طبیعت همواره راست قامت بوده و افتخارات زیادی را در گسترة تاریخ کسب کرده است.

آثار تاريخي و نقاط ديدني

مسجد کبود: مسجد كبود تبريز از ابنيه زمان جهانشاه قره قويونلو و متعلق به نيمه دوم قرن نهم هجري است كه به وسيله جان بيگم خاتون همسر جهانشاه بنا شده و توسط دختر او صالحه خاتون در زمان حكومت سلطان يعقوب آق‌قويونلو مرمت گرديده است. بناي مسجد كه بيشتر از نظر كاشيكاري و آميزش رنگها و داشتن انواع خطوط عالي و اشكال و طرح هاي بديع مورد نظر ارباب ذوق و معماري است. سردر، دومناره، شبستان و مقبره است. سردر رو به شمال واقع شده و داراي ابعاد 5*7 متر مي‌باشد و از سطح كوچه مجاور به اندازه 5 پله سنگي كه هر يك به درازاي 3 متر و به ارتفاع 20 سانتي متر مي باشند قرار دارد. ارتفاع طاق باقيمانده سر در زيادتر از 5/8 متر است كه تماماً از كاشي هاي معرق پر آب و رنگ پوشيده شده است. سطح پايه هاي دو طرف با طرح ها و اشكال مركب از گل و بوته و كاشي‌هاذي معرق الوان پوشيده بود كه بر روي كتيبه هاي اين پاياه عبارات مختلفي با آيات قرآني نوشته شده است. پس از سردر و دهليز واقع در پشت آن شبستان بزرگ مسجد به ابعاد 5/16 متر قرار دارد. قسمت جنوبي به شبستان كوچكي موسوم به مقبره راه دارد.

ارک علیشاه: يكي از ابنيه كهن و عظيم تبريز كه بي‌شك در زمره شاهكارهاي معماري اسلامي به شمار مي رود ارگ عليشاه يا مسجد عليشاه است. در مورد تاريخ بناي ارگ مورخين و سياحان، از دوره ايلخاني تا به امروز متفق القولند كه ساختمان آن به وسيله تاج الدين عليشاه جيلاني وزير سلطان ابوسعيد ايلخاني در سال 716 شروع شده ولي به دليل مرگ باني بنا ناتمام مانده تا اينكه بازماندگان وي ساختمان آن را در سال 724 به اتمام رساندند. چنانكه از توصيف اين بناي عظيم در اغلب سفرنامه ها و تواريخ بر مي‌آيد مسجد عليشاه در زمان آباداني مزين به كاشي، ازاره سنگي و ستون‌هاي مرمر و كتيبه و گچبري بوده است./ع