حمام گنجعلیخان کرمان شاهکاری از هنر معماری دوران صفوی

به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران از کرمان:

گَنْجْعَلی بیک ملقب به گنجعلیخان از حاکمان کرمان در زمان شاه عباس بود که کارهای عمرانی مهمی در کرمان انجام داده‌است.

حَمّام گَنْجْعَلی خان یکی از بناهای مجموعه گنجعلیخان در شهر کرمان است که در سال ۱۰۲۰ ه ق(۱۶۱۱ میلادی) ساخته شده‌است.

حمام گنجعلی خان کرمان یکی از حمام های ایران است که بدلیل قدمت و نوع معماری و همچنین به تصویر کشیده شدن سنتهای اقشار مختلف کرمان کهن در لیست اولین حمام های مطرح ایران و همچنین قطبهای گردشگری جای گرفته است.

حمامی که در زمان حکومت صفویه و در دوران حکومت حاکم عدل گستر کرمان یعنی "گنجعلیخان" بنا و بعد از او توسط پسرش "علیمردان خان" تکمیل شد و به شکل امروزی درآمد.

این حمام تاریخی که اکنون در میانه بازار گنجعلی خان کرمان واقع شده است مملو از هنرهای مختلفی چون گچ بری، کاشی کاری، مجسمه سازی، نگار گری، مقرنس کاری، حجاری و سنگ کاری است و بگونه ای که از این حمام به عنوان شاهکاری از معماری دوران صفوی یاد می کنند.

حمام گنجعلی خان کرمان از جمله آثار مهمی است که در میانه بازار راسته بزرگ کرمان و به قول کارشناسان فرهنگی در مسیر گردشگری توریست های استان یعنی مسیر بازار و آثار فرهنگی اطراف بازار بزرگ کرمان  قرار دارد این حمام زیبا که با کاشی های آبی در ورودی درب اصلی متمایز شده یکی از چندین اثر هنری گذشتگان است که در کرمان زمین قرار گرفته است.

درباره قدمت این حمام زیبا گفته اند در زمان اوج شکوفایی اقتصادی صفویه توسط گنجعلی خان حاکم دلیر و سلحشور که به دستور شاه عباس و در سال 1005 به حکومت کرمان منصوب شد، ساخته شده است.

حمام گنجعلی خان بی شک یکی از زیباترین آثار تاریخی شهر کرمان است که حاصل دست معمار بزرگی چون "سلطان محمد معمار یزدی" است و در و دیوارش  با کارهای خطاطی زیبای هنرمند معروف یعنی "علیرضا عباسی" مزین شده است و وجود همین دو نام در لیست هنرمندانی که در این حمام کارهای خود را به نمایش گذاشته اند کافی است تا شاهکار بودن آثار هنری به کار رفته در این حمام اثبات شود.

این حمام تا 50 سال گذشته از جمله حمامهای دایر شهر کرمان بوده است ولی از مدتها قبل و از حدود سالهای 1347 با آغاز مرمت این بنای تاریخی عملا از حالت حمام  به موزه گنجعلیخان تغییر نام داد و امروزه به نام موزه مردم شناسی یکی از پرجاذبه ترین نقاط دیدنی شهر و استان کرمان است و همه ساله در فصول مختلف میزبان گردشگران زیادی از سراسر دنیا است.

اما فضای داخلی این حمام از قسمت های کلی چون  سر درورودی، گرمخانه، نظافت خانه، حاکم نشین و رختکن تشکیل شده است به طور مثال رختکن این حمام از قسمت های مختلفی شامل شش غرفه جداگانه تشکیل شده است که نور هر کدام از سوراخی که توسط معمار در سقف ایجاد شده تامین می شود و جالب اینکه نوع نور پردازی به گونه ای است که فضای تمام حجره ها نور مخصوص به خود را دارد.

قسمت دوم این حمام گرمخانه است که در فضایی هشتی مانند و با پیچ و خم های جالب خود مانع از دید عموم و همچنین هدر رفت گرمای درون گرمخانه می شود نکته جالب درباره گرمخانه این است که در این قسمت دو سنگ تقریبا قرمز رنگ وجود دارد که حکم ساعت را دارند و با گردش آفتاب زمان طلوع و غروب آفتاب را مشخص می کنند.

در دیگر قسمت ها نیز معماری های جالبی به کار رفته به طور مثال شبکه آب رسانی این حمام از نوع لوله کشی بوده و از قنات شهر تامین می شده است و آب خزینه نیز با آتش زدن بوته های بیابانی دیر سوز که دوام بیشتری داشتند گرم می شده است.

اما یکی از اصلی ترین زیباییهای این حمام وجود مجسمه های مومی با هیبت انسانی در حال انجام فعالیت های مختلف است حمام گنجعلی خان با وجود این مجسمه های انسان نما است که زنده جلوه می کند امروز در یادها مانده است و به عنوان اثری منحصر بفرد و گویای تمدن کرمان تبدیل شده است.

مجسمه هایی که هر کدام در یکی از حالات انسانی در نگاه اول زنده بودنشان را در ذهن انسان جاری می کنند.

مجسمه هایی در حال نماز، در حین چپق کشیدن و مشورت با هم ، در حین کیسه کشیدن دلاک و دیگر اشکالی که در حمامهای عصر صفویه در بین مردم آن زمان در حمام اتفاق می افتاد همگی و همگی در این حمام چشم نواز بازدید کنندگان هستند.

نورپردازی

نور فضاهای حمام، از سقف تامین شده، طوری که نورگیرها معمولاً در مرکز و یا دورادور سقفها جای گرفته‌اند و کاملاً با هندسه سقف، هماهنگی پیدا کرده، سقف را نورانی تر نشان می‌دهد و سایه - روشن زیبایی بر روی آن ایجاد می‌کند. حوض آب زیر این نورگیرها نیز بر جلوة نورپردازی آن می‌افزاید. در نورگیرهای سقف، برای جلوگیری از اشراف و دید و تنظیم حرارت گرمخانه، از «گل جام» یا «معلقی» استفاده شده‌است تا نور خورشید را به داخل فضاها هدایت کند. گرمای این حمام به وسیلة «گلخن یا تون» تامین می‌شده‌است. از تون، کانالهای «گربه رو»ی انشعابی به زیر گرمخانه حمام کشیده شده، هوای داغ را از خود عبور داده، کف آن را گرم می‌کرده‌است و هوای آلوده و زاید از طریق روزنه‌ها به بیرون هدایت می‌شد.

ویژگی‌ها

کاشیهای معرق، هفت رنگ و کاشیهای خشتی، با تصویر انسانی از ویژگی‌های این حمام است. شبکة آبرسانی به خزینه، گرمخانه، سربینه، حوضها، حوضچه‌ها و فواره‌های متعدد آنها، نحوة گرم کردن هوای داخل حمام، چگونگی آب بندی مخازن آب و گرم کردن آب، ارتفاع کم و باریک و طولانی بودن راهروها، هشتی‌های میانی و سردرها، تناسبات فضایی ورودیها و خروجیها، ارتفاع زیاد رختکن، گود بودن حمام، بهره گیری از آب قنات، نگهداشتن حرارت، ضدزلزله بودن و کاهش ارتعاشات لرزشی در اثر قرارگیری در درون زمین، که بدون آنها کارکرد حمام ممکن نمی‌شد، از دیگر ویژگی‌های حمام گنجعلیخان هستند./س